Nevşehir’in Avanos ilçesinde Çavuşin yerleşimine yaklaşık bir kilometre uzaklıktaki Güllüdere Vadisi’nde yer almaktadır. Üç Haçlı (Aziz Agathangelus) Kilise'nin önünden geçilerek, vadiyi takiben 15-20 dakika yürünerek konik bir kaya kütlesine oyularak yapılmış Ayvalı Kilise’ye ulaşılabilinmektedir. Fransız rahip Jerphanion, bu kiliseye Güllüdere Şapel 4; Thierry ve Tenenbaum ise Ayvalı Kilise ismini vermiştir. Kilisenin kitabesinde yapının Bakire Meryem ve Azizler'e adanmış bir manastır olduğu belirtilmektedir. Yapı, İmparator VII. Konstantinos Porfyrogennetos döneminde, 913-920 yılları arasına tarihlenmektedir. Ayvalı Kilise’nin duvar resimleri, bu dönemde tarihi kimliği saptanamayan Ionannes adlı kişi tarafından yeniden yaptırılmıştır. Ayvalı Kilise Kapadokya bölgesindeki kesin tarihli kiliselerden biri olması nedeniyle önem taşımaktadır.

İki katlı olan kilise, diktörgen planlıdır ve bir koniyi andırmaktadır. İki neflidir. Ortadaki bir açıklıkla doğu-batı doğrultusunda neflerin yatay eksenlerinin doğusunda yer alan tonozlu bir geçiş vardır. Araştırmacılar kiliseyi meydana getiren şapellerden kuzeyde yer alanın bir mezar; güneyde yer alanının ise daha çok kutlamalarda kullanılan bir alan olduğunu düşünmektedir. Bununla beraber, ilk yapıldığında her iki şapelin de bağımsız girişlerinin olduğu, fakat zamanla mezar şapelinin girişinin kapandığı ve girişin güneydeki şapelden yapılabildiği de varsayımlar arasındadır. Arkaik kiliseler grubunda adlandırılan Ayvalı Kilise’de iki Eski Ahit, 24 Yeni Ahit konulu sahne, üç sembolik sahne ve pek çok tek figür yer almaktadır. İsa’nın yaşamına ilişkin sahnelerin hikayeci bir üslupla anlatıldığı ve çocukluğuna ilişkin daha fazla sahnenin resmedildiği görülmektedir. Araştırmacılar, Sinossos Kutsal Havariler, Göreme Eski Tokalı ile Pancarlık Aziz Theodoros” kiliselerinin duvar resimlerindeki üslup ve ikonografi unsurlarının Ayvalı Kilise’deki ile oldukça benzer olduğunu belirtmektedirler. Ayvalı Kilise’nin duvar resimleri diğer arkaik dönem kiliseleri gibi İkonoklast dönem (tasvir kırıcı dönem) öncesi Suriye-Filistin ikonografisiyle benzerlik gösterirken, sahne seçiminde ve üslup özelliklerinde başkent etkisi hissedilmektedir. İstanbul ve Selanik gibi önemli sanat merkezlerinde üretilen eserlere ikonografik ve üslupsal benzerlik göstermesi yalnızca yerel sanatın etkisinde kalmadığını göstermektedir.

Güney ve kuzey şapellerinin freskleri tahrip edilmiş olup fresklerin iki farklı katmandan meydana geldiği anlaşılmaktadır. Birinci katmana ait boyamalar ikinci katmandaki fresklerin yıprandığı noktalarda görülebilmektedir. İlk resimlemenin hangi yüzyılda yapıldığını tahmin etmek zordur; ancak benzer kiliselere bakarak IX. yüzyılın ikinci yarısında yapıldığı öne sürülebilir. İkinci katmanın yapılışının 913-920 yılları arasına rastladığı, kilisede halen görülebilen tarihler sayesinde kolaylıkla söylenebilir. Ayrıca Ayvalı Kilise’nin ikinci katındaki fresklerin bazılarında daha ustalık gerektiren bir teknik kullanılmış olması, üst katmanın iki farklı ressam tarafından yapıldığının kanıtıdır. Güney nef İsa’nın yaşamından sahneleri, kuzey nef ölüm kültü ve yakarışa ilişkin sahneleri içermektedir. İki nef arasındaki geçişte kurtuluş temalı Eski Ahit konulu sahneler ve aziz tasvirleri resmedilmiştir. Ayrıca, neflerde ve giriş kemerlerinin alt tabakasında figürlü, figürsüz ve geometrik bezemeler bulunmaktadır.

Güneydeki şapelin girişindeki kemerin üzerinde Bizans İmparatoru Konstantin annesi Helena ile birlikte, başlarının üzerinde bir madalyon ve içinde kutsal haçla resmedilmiştir. Ayrıca, İsa’nın hayatındaki önemli sahnelerle birlikte İncil’den sahneler de yer almaktadır. Bu sahnelere örnek olarak İsa’nın Tapınağa Sunulması ile Yusuf’un Rüyası sahneleri verilebilir. Kuzey taraftaki şapelde mezar alanı bulunduğundan, burada ağırlıklı olarak ölümle ilgili sahnelerdir. Dolayısıyla buradaki Meyem’in Uykusu/Ölümü (Komesis) sahnesinin bilinçli resmedildiği görülmektedir. Söz konusu sahnede Meryem etrafında havarilerin ve İsa’nın dizildiği bir yatakta yatarken resmedilmiştir. Meryem’in ağzından çıkıyormuş gibi resmedilen kundaklanmış bebek, ruhunun bedenini terk ettiğini simgelemektedir. İsa’nın bu bebeği elinde nazikçe tutuyor oluşu Meryem’in ruhunu aldığına işaret etmektedir. Kuzey nef tonozunun doğu alınlığında Son Mahkeme sahnesinin içerisinde Dua/Yakarış (Deesis) sahnesi yer almaktadır. Kuzey nefin duvar resimlerinde renkler, güney nefe göre daha parlak ve canlıdır.

Ayvalı Kilise, genel anlamda iyi korunmuş durumda olsa da kaya kütlesinde oluşan çatlaklar ciddi bir tehlike oluşturmaktadır. Kuzey nefin batısında, iki nef arasındaki geçişin tonozunda ve güney nefin tonozunda derin bir çatlak bulunmaktadır. Bu çatlaklardan sızan yağmur suları duvar resimlerinin kaya yüzeyinden ayrılmasına neden olmaktadır. Kuzey nefin apsisinin ekseni, yığma taş ile kapatılsa da sağlıklı bir koruma yöntemi değildir. Kilise daha sonra güvercinliğe dönüştürülmüştür, içine güvercinlerin girmesi için açılan küçük delikler de resimlerin bir kısmının tahrip olmasına neden olmuştur. Ayvalı Kilise’nin duvar resimleri kısmen tahrip olmuş durumdadır. Doğal bozulmaların ve boya-sıva dökülmelerinin dışında, insan eliyle yapılmış tahribat da duvar resimlerine zarar vermiştir. Duvar resimlerinin üst tabakası sert cisimlerle kazınmış ve çizilmiştir. Her iki nefin tonozlarından büyük plakalar halinde bölümler çalınmıştır. Yapıda bugüne kadar mimari konservasyon ve duvar resimlerinin konservasyonu ya da restorasyonu çalışması yapılmıştır.