Asıl adı Şeyh Nasirüddün Ebü’l- Hakayık Mahmud b. Ahmed veya Mahmud bin Ahmed el-Hoyi olan Ahî Evran’ın (Evren) (Hoy, Azerbaycan, 1171 - Kırşehir, 1262?) medfun olduğu Âhi Evran Zâviye ve Türbesi genişçe bir hazirenin ortasında yer alıyor. Zâviyeli veya tabhaneli cami tipinin plan şemasına uygun bir şekilde inşa edilen külliyenin ilk inşası için farklı tarihlendirmeler yapılıyor. Bazı kaynaklarda XIII. yüzyıl başlarında, muhtemelen 1236’da kurulduğu belirtiliyor. Haziresinde bulunan bir mezar taşındaki 1310 tarihi, tarihçesine ışık tutuyor. Kitabelerinden ve vakıf kayıtlarından, XIV. yüzyılda basit bir zâviye şeklinde kurulduğu, zamanla külliyeye dönüştüğü anlaşılıyor. Türbe duvarındaki kitabeden ilk tadilatı 1450’de Âhi Hasan’ın yaptığı anlaşılıyor. Alaüddevle’nin yaptığı 1481’deki tadilatın kaydı, türbe girişindeki küçük kemerli kapı üstündeki kitabededir. Mescit mihrabındaki kitabede ise 1560’da bir Âhi şeyhi tarafından onarıldığı yazıyor. 1817’deki tamirat kayıtlarında çevresinin duvarlarla çevrili olduğu, üzeri kubbeli sekiz oda ile cami ve türbeden ibaret bulunduğu, esas kısmını kârgir bir medresenin oluşturduğu yazıyor. Bunlardan da yapının bugünkünden daha geniş olduğu, cami ve türbe dışındaki unsurların zamanla ortadan kalktığı anlaşılıyor. Yapı, 1902’de de onarımdan geçti, fakat günümüzdeki halini Vakıflar Genel Müdürlüğü’nün 1968-1972 yıllarındaki restorasyonuyla almıştır.

Plan itibariyle birbirine bitişik iki kısımdan meydana gelen yapının birinci kısmı, kubbeli bir giriş ile iki yanında yer alan mescid ve divanhaneden oluşuyor.

Zâviyenin batıya açılan beyaz mermerden işlenen taç kapısı XV. ve XVI. yüzyılların üslubunu taşımakla birlikte son restorasyon sırasında yapılmıştır. Daha önce zâviyenin bahçe kapısında bulunan kitabe taç kapının üstüne konulmuştur. Taç kapının sol tarafında bulunan ve kesme taştan yapılan tek şerefeli minare, binaya XX. yüzyıl başlarında eklenmiştir.

Yapının taç kapısı, pencereli bir kasnak ile yükselip, sivri kemerlerin taşıdığı kubbeli giriş bölümüne açılıyor. Burada kubbe kalem işi ile süslüdür. Bu süslemeler klasik Osmanlı dönemi tezyinini hatırlatıyor.

Eyvan biçimindeki mescidin üstü, doğu ve batı duvarlarının ortasında bulunan karşılıklı iki gömme ayağa oturtulan bir takviye kemeriyle desteklenen sivri bir tonozla örtülüdür. Mescit, batı cephesindeki iki küçük alt pencere ve güney duvarındaki küçük bir pencereyle aydınlanıyor. Mescidin dışa taşan mihrabının sağında ahşap bir minber bulunuyor.

Minare kaidesinin sol yanındaki kemerli bir kapıdan girilen divanhane, iki katlı olup üst katına kâgir bir merdivenle çıkılıyor. Bu kat eyvan biçimli bir açıklıkla zâviyenin giriş bölümüne bakıyor. Kuzey cephesinde, alt katta bir büyük, üst katta ise iki küçük pencere vardır. Divanhanenin üzeri sivri tonozla örtülüdür.

Yapının ikinci kısmı, kubbeli bir orta sofa ile kuzey ve güneyde yer alan iki hücreden ve doğuya uzanan sivri tonozlu eyvandan oluşuyor. Yüksek ve geniş bir kemerle orta sofaya açılan kuzeydeki kubbeli hücre Âhi Evran’ın türbesidir. Burası kare plânlı olup, içten kubbe, dıştan piramit şeklinde bir külahla örtülüdür. Kubbede klasik Osmanlı dönemi süslemelerini hatırlatan tezyinat mevcuttur. Türbe zemini birkaç basamakla çıkılan bir seki halinde yükseliyor, burada Âhi Evran’ın mezarını temsilen büyük fakat sade bir ahşap sanduka vardır. Türbe, kuzey ve doğuya açılan alçı şebekeli birer pencere ile aydınlatılıyor. Türbenin beden duvarlarındaki mozaik ve kalem işi süslemeler son restorasyonda kaldırılmış, kiremit olan çatı örtüsü bakır levhalarla kaplanmış, piramit şeklindeki külahına ejder figürlü bir alem eklenmiştir.

Evvelce zâviyenin mescidi olduğu alçı süslemeli mihrabından anlaşılan doğudaki eyvanda kimlere ait olduğu bilinmeyen altı ahşap sanduka bulunuyor.

Orta sofanın güneyindeki kubbeli oda Esnaf ve Sanatkârlar Müzesi olarak kullanılıyor. Avlu içindeki sivri kemerli kitabesiz çeşme XIX. yüzyıl özelliği gösteriyor. Âhi Evran Zâviye ve Türbesi 2014’te UNESCO Geçici Kültürel Miras Listesi’ne alınmıştır.