Zerzevan Kalesi Diyarbakır’ın Çınar ilçesi sınırlarında, Diyarbakır-Mardin karayolu üzerinde yer almaktadır. Roma’nın sınır garnizonu olan Zerzevan Kalesi’nin tarihi üç bin yıl öncesine, Asur Dönemi’ne (MÖ 882-611) kadar gitmektedir. Pers Dönemi’nde de (MÖ 550-331) Kral Yolu üzerinde bulunan yerleşim alanı yol güvenliğinin sağlanması amacıyla kullanılmıştır. Buluntular, alanın Parth (MÖ 140-85), Geç Hellenistik ve Erken Roma dönemlerinde MÖ II. yüzyıldan MS III. yüzyıla kadar kullanıldığına işaret etmektedir. Roma Dönemi’nde MS III. yüzyılda Severuslar Dönemi’nde (MS 198-235) asıl askeri yerleşim inşa edilmiştir. Yerleşimin surları ve yapıları Anastasios I (MS 491-518) ve Justinianos I (MS 527-565) dönemlerinde onarılarak, bazı yapılar ise yeniden inşa edilerek mevcut son haline getirilmiştir. 639 yılında İslam ordularının fethine kadar yerleşim kesintisiz kullanılmıştır. Dünyanın en iyi korunmuş askeri yerleşimde dünyada bulunmuş son Mithras Kutsal Alanı bulunmaktadır. Bu yapı Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırındaki ilk ve tek Kutsal Alandır. Askeri yerleşim 1200 metre uzunluğunda, 15 metre yüksekliğinde surlarla, 21 metre yüksekliğinde kulelerle çevrelenmiştir. Güney alanda, gözetleme ve savunma kulesi, büyük kilise, yönetim binası, arsenal, kaya sunağı gibi mimari yapılar yer almaktadır. Kuzeyinde ise cadde-sokaklar, villalar ve konutlar takip edilebilmektedir. Konutların bulunduğu alanda ayrıca su sarnıçları, yeraltı kilisesi, yeraltı yapısı ve Mithras Kutsal Alanı yer almaktadır. Surların dışında ise yerleşime su sağlayan kanallar, sunu çanakları ve taş ocakları görülebilmektedir. Nekropol alanında ise kaya mezarları ve tonozlu mezarlar dikkati çekmektedir. Zerzevan Kalesi’nde hem yer üstü, hem de büyük bir yer altı şehri bulunmaktadır. Zerzevan Kalesi ve Mithras Kutsal Alanı UNESCO Dünya Mirası geçici listesinde yer almaktadır. Zerzevan Kalesi kazı ve restorasyon çalışmaları, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Dicle Üniversitesi işbirliği ile Prof. Dr. Aytaç Coşkun'un başkanlığında 2014 yılında başlatılmıştır ve halen devam etmektedir.

Mithras Kutsal Alanı

Zerzevan Kalesi’nin kuzeyinde yer alan Mithraeum yeraltına ana kaya oyularak inşa edilmiştir. Yapının doğu duvarında ana kayaya oyulmuş sütunlar ve ortada büyük, yanlarda iki küçük niş bulunmaktadır. Ortadaki büyük niş etrafındaki iki sütunun üzerinden yükselen kuşak üzerinde boya kalıntıları izlenebilmektedir. Muhtemelen söz konusu kuşakta Mithras’a ait semboller bulunmaktaydı. Mithras’ın boğayı kurban ettiği sahnenin yer aldığı plaka da yine bu ortadaki büyük nişe konulmaktaydı. Doğu duvara Mithras’ın sembollerinden olan ışın tacı motifi de kazınmıştır. Küçük nişlerden birisinde oldukça düzgün oyulmuş su veya kan çanağı ve hemen önünde zeminde havuz bulunmaktadır. Su veya kan çanağı ile havuz duvarın içinden geçen bir kanal ile bağlantılıdır ve Mithras dini törenlerinde su veya kan kullanıldığı bilinmektedir. Ayrıca tavan kısmında simetrik olarak yapılmış dört adet hayvan bağlama yeri de bulunmaktadır. Bağlama yerleri Mithras ayinlerinde kurban törenleri için kullanılmış olmalıdır. Yapı, Roma İmparatorluğu’nun doğu sınırında tespit edilen ilk ve tek Mithras tapınağıdır. Yapının giriş kapısında ise yazıt ve semboller açık bir şekilde görülmektedir. Tapınağın yanındaki yeraltı yapısı, iki bölümden oluşmakta, tavan kısmında beş kare açıklığa ve döner merdivenli bir girişe sahiptir. Her bir açıklığın altında çok düzgün oyulmuş yuvarlak çanaklar bulunmaktadır. Boğa kurban törenleri ve bazı ritüeller tapınağın hemen dışındaki bu yapıda gerçekleştirilmiş olmalıdır. Yukarıda dışarıda kurban edilen boğaların kanları içerideki çanaklara akıyor ve böylece ritüel gerçekleşiyor olmalıdır. Ayrıca bazı gizli Mithraik törenlerin bu yapının içinde gerçekleşmesi büyük olasılıktır. Tapınağın çevresindeki diğer yapılar ise kutsal alana tören için gelenlerin konakladıkları yerler olarak değerlendirilmektedir. Coğrafi konumu da dikkate alındığında Mithras Kutsal Alanı, planı ve in-situ vaziyetteki mimari unsurlarıyla şimdilik Roma’nın en erken mithraeumlarından biri olarak değerlendirilmektedir.

Hint-Pers kökenli olan tanrı Mithras “anlaşma ve dostluk” kavramlarının tanrısıdır, “aracılık eden” anlamına gelir. Mithras güneş tanrısıdır ve kültü güneş ile bağlantılıdır. Ayrıca ışığın, savaşın, adaletin ve inancın da simgesidir. MS II. ve III. yüzyılda Roma İmparatorluğu’nda oldukça yaygınlaşmıştır. MS IV. yüzyılda Hıristiyanlığın yayılmasıyla birlikte ise yasaklanmıştır. Gizem dini Mithraizm Roma’nın egemen olduğu bütün topraklarda özellikle askerler, tüccarlar ve aristokratlar arasında oldukça yaygındır. Öğretisi dünyanın yaratılışı üzerinedir ve evreni kontrol eden tanrı olarak da bilinir. Dinsel törenleri gizlidir ve dışarıya tamamen kapalıdır. Mithras dinine katılacak kişi on iki eziyeti çekmek zorundadır. Sadece erkeklerin kabul edildiği bu dine katılanlar yedi aşamadan geçmektedirler. Törenler yeraltında mağaralarda veya tapınaklarda gerçekleştirilmektedir.