Selçuklu Yemekleri

Gastronomi Türk Mutfağı

Anadolu tarih boyunca birçok medeniyete beşiklik etmiştir. Söz konusu medeniyetler arasında en çok iz bırakan medeniyetlerden biri Selçuklu Devleti’dir. Türklerin Orta Asya’dan Anadolu’ya gelişleriyle birlikte yeme içme alışkanlıklarında önemli değişimler söz konusu oldu. Kuşkusuz söz konusu değişimin nedenlerinden biri konargöçerliğin yerini önemli ölçüde yerleşik hayata bırakmasıdır. Gerek yerleşik hayata geçiş gerekse iklim, coğrafi konum ve yer şekillerindeki farklılıklar tarımsal üretimde çeşitlilik fırsatı sundu. Bu gelişme Türklerin Orta Asya’da daha çok et, süt ve tahıla dayalı beslenme alışkanlığını yeni sebze, kurubaklagil, meyve ve su ürünleri çeşitlerinin eklenmesiyle zenginleştirdi. Anadolu’ya gelişle birlikte değişen beslenme alışkanlığının bir diğer etkili kaynağı ise İslamiyet’in kabulü ve Anadolu’da daha önceden var olan kültürlerle etkileşimdir. Bu doğrultuda Selçuklu yemekleri çorba çeşitlerinden kebap çeşitlerine, tatlı çeşitlerinden sebze yemeklerine önemli ölçüde zenginleşti. Ancak Anadolu Selçukluları döneminde mutfak kültürünün çok geniş bir etnik ve kültürel çevreden beslenerek yemek çeşitliliğinin artmasına rağmen İslamiyet’in etkisiyle sadece halk sofrası değil, Sultan sofralarında dahi gösterişten uzak duruldu, sadelik tercih edilmiştir.

Selçuklu yemekleri arasında et yemekleri önemli bir yere sahiptir. Koyun eti ise en çok tercih edilen ettir. Kuzu, oğlak, erkeç (erkek keçi), tavuk, yabani kanatlılar ve balık çeşitleri diğer hayvansal kaynaklı gıda maddeleri arasında yer almıştır. İslamiyet’in etkisiyle at eti tüketimi azaldı. Selçuklu et yemekleri içinde kebapların önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir. Selçuklular döneminde biryan olarak adlandırılan kebaplar (kuyu kebabı, tandır kebabı, çevirme kebabı, şiş kebap gibi) daha çok koyun, kuzu ve erkeç eti ile hazırlandı. Tencerede hazırlanan et yemekleri arasında ise kavurma ve yahniler sofralarda sıkça yer alan yemekler olmuştur. Kenarlı bir tepsi veya bakır bir sahana koyulan koyun, kuzu, keçi veya kanatlı etinin fırın veya tandırda pişirilmesi yöntemiyle hazırlanan söğülme (söğürme) Selçuklu mutfağında sıkça yer bulmuş olan bir diğer et yemeğidir. Buğday ve etin birlikte pişirilmesiyle hazırlanan herise (keşkek) ile haşlanmış kuzu eti, bazlama ve haşlama suyunun aynı tabakta buluştuğu tirit ise Selçuklular için diğer özel yemeklerdi.

Boraniyat (boraniler) ve kalliyat (kalyeler) Selçuklu mutfağının temel sebze yemekleridir. Boraniler; ıspanak, ebegümeci, sirkeotu, pazı, kuzukulağı vb. yapraklı sebzelerin önce haşlanıp ardından yağda kavrulup üzerine sarımsaklı yoğurt ilave edilmesi yöntemiyle hazırlanan yemeklerdir. Kalyeler ise kabak ve patlıcan gibi sebzelerin yağda soğan ilavesiyle kavrulup az miktarda su ilave edilerek pişirildiği yemek çeşitleridir. Kabak kalye çeşitli malzeme ve hazırlama yöntemi farklılıklarıyla halen Türk mutfağında hazırlanan yemek çeşitleri arasındadır.

Buğday aşı, bulgur aşı, buğday çorbası, yoğurtlu çorba gibi farklı adlarla anılan buğday bazlı çorbalar Selçuklu mutfağında önemli yere sahipti. Nohut, erişte, mercimek, yoğurt, soğan gibi malzemeler kullanılarak hazırlanan tutmaç çorbası Selçuklu mutfağının geleneksel çorbaları arasında yer aldı. Maydanozlu pirinç çorbası, tavuk çorbası, ciğer çorbası, paça çorbası diğer çorba çeşitlerindendir.

Un ve yağın kavrulup şeker şurubu ya da pekmez ilave edilmesi yöntemiyle hazırlanan helva Selçuklu mutfağı tatlıları içinde en başta yer aldı. Pirinç, şeker, nişasta, su ve zaferan (safran) kullanılarak hazırlanan zerde bir diğer Selçuklu dönemi tatlısıdır. Kadayıf, nukul (nokul), gülbeşeker, kabak reçeli, hoşaf çeşitleri dönemin diğer tatlılarındandır.

Anadolu Selçukluları döneminde en yaygın ekmek çeşitleri arasında yufka, tandır ekmeği, pide ve bazlamayı saymak mümkündür. Diğer yandan ayran, çeşitli aroma ve kıvamda şerbet çeşitleri ile İslamiyet’in etkisiyle tüketimi azalma eğilimi gösterse de kımız ve şarap Selçuklu sofralarında tüketilen içeceklerdir.

Yararlanılan Kaynaklar

Akkor, Ö. (2014). Selçuklu Mutfağı. İstanbul: Alfa Yayıncılık; Özgüdenli, O., G. ve Uzunağaç, Ö. (2014). Selçuklu Anadolu’sunda Ekmek, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 1 (1): 43-72; Seçim, Y. (2018). Selçuklu ve Osmanlı Mutfağının Gastronomi Açısından Değerlendirilmesi, Journal of Tourism Theory and Research, 4 (2): 122-132.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Akkor, Ö. (2014). Selçuklu Mutfağı. İstanbul: Alfa Yayıncılık.