Safranbolu, Batı Karadeniz Bölgesi’nde, Anadolu Türk sivil mimarisinin en güzel örneklerinin bulunduğu bir kasabadır. Bugüne kadar bozulmadan gelebilmiş nadir örneklerden biridir. Yerleşmelerin XVII. yüzyılda kalenin güney doğusunda XVIII. yüzyılda batısında ve doğusunda geliştiği görülür. Safranbolu konutlarında yaşam hane halkı yapısından etkilenmiştir. Evlerin geniş ve rahat olması, ailenin zengin ve geniş bir aile yapısına sahip olduğunu göstermektedir. Ekonomik yapı tarım, hayvancılık, dericilik, demir işçiliği, bakır işçiliği, dokuma tezgâhları, orman ürünleri ve ticaret gibi uğraş alanlarına dayanmaktadır. XIX. yüzyıl sonunda ve XX. yüzyıl başında sahip olduğu kapalı ev içi üretim ekonomisine dayanan ataerkil geniş aile yapısı, Safranbolu konutlarının tasarım ilkelerini etkilemiştir.

1979 yılında Turizm ve Tanıtma Bakanlığı’nın destekleriyle büyük bir ekiple Safranbolu ve Çevresi Koruma ve Turistik Geliştirme Projesi kapsamında yapılmış olan araştırmalara ve tez çalışmalarına dayanarak bu yazı hazırlanmış olup, 1979 yılında Mübeccel B. Kıray tarafından aynı araştırma kapsamında yapılmış olan anket çalışması ile 1979-2012 yılları arasında Safranbolu mimarlığı ve onunla ilişkili olarak toplumsal değişmeyi konu almaktadır.

Yayının yapılmasındaki amaç araştırmacılarda bulunan ve Safranbolu Belediyesinden sağlanan 45 adet Safranbolu evinin rölövelerinin ve hiçbiri daha önce yayınlanmamış olan ve o dönemde de değişmeye başlamış olan yapıların fotoğraflarının kamuya sunulmasıdır. Aradan geçen 30 yıllık süre içinde geçmişte elde edilen toplumsal araştırma sonuçları ile bugünkü durumu karşılaştırmak ve bina ve mekân tipolojilerini ortaya koymak araştırmanın hedefidir. Binaların rölövelerinin çoğunun cephelerinin çizimlerinin de bulunması, aralarında yıkılmış olanlarının da bulunabileceği düşüncesiyle koruma açısından bir belge niteliği taşımaktadır. Araştırmalar sırasında turizmi araç olarak kullanan bir kentsel koruma gerçekleştirilebilir mi? problem sorusundan hareket edilmiştir.

1976 yılında Anıtlar ve Tabiat Varlıklarını Koruma Yüksek Kurulu’nun Safranbolu’yu sit alanı ilan etmesi, kente İTÜ Mimarlık Fakültesi’nin katkısıyla ve zamanla, halk koruma konusunda bilinçlenmiştir. Kentin UNESCO tarafından 1994 yılında World Heritage listesine alınması en önemli dönüm noktalarından biridir. Özellikle Osmanlı döneminde Safranbolu’nun ekonomik açıdan özel bir yeri vardır. Karadeniz ticaretinin XVIII. yüzyıla kadar önemini sürdüren Sinop limanının Gerede ile bağlantısı olan Kuzey Anadolu ticaret kervan yolu üzerinde yer alması Safranbolu’yu konaklama noktası haline getirmiştir.

XIX. yüzyıl sonunda ve XX. yüzyıl başında sahip olduğu kapalı ev içi üretim ekonomisine dayanan ataerkil geniş aile yapısı, Safranbolu evlerinin tasarım ilkelerini etkilemiştir. XIX. yüzyılda İstanbul’la olan ilişkileri dolayısıyla ev mimarlığı İstanbul evlerinin plan şemasından etkilenmiştir. Safranbolu önemli bir Osmanlı kenti mimari değeridir. Evlerin giriş katları taş duvarlarla yapılmakta ve biçimsiz arsa sınırlarına uymaktadır ve dışa tamamıyla kapalıdır. Yaşama katları ara ve üst katlardadır ve ahşap karkas olarak gerçekleştirilmiştir. Genellikle evler zemin üzerine bir ya da iki ahşap kat olarak yapılmakta olmasına rağmen, üç hatta nadiren dört ahşap katı olanlar da vardır.

Safranbolu evleri de birden dörde kadar değişen eyvan sayısına sahiptir. Geleneksel Osmanlı evi iki oda ile aralarında bir açık hacimden ve bunların önünde uzanan bir saçak altından meydana gelen plan motifi özelliğine sahiptir. Planı oluşturan elemanlar (oda, eyvan, sofa) değişik arsa koşullarında, değişiklik düzenler içinde kullanılmıştır. Sofa (çardak) her ev planında bulunur. Safranbolu evlerinde pencereler genellikle üst ve ara katlardadır. Gündüz oturulan mekânlarda pencere önünde mutlaka bir sedir yer almaktadır. Ara ve üst katlarda odalar iki ya da üç pencerelidir. Pencereler iki yana alt kısımlarından açılabildiği gibi tümüyle de açılabilmektedir. Batı etkisiyle pencerelerin düşey sürmeli yapılanları da vardır. Bazı evlerde kara kepenkler yer alırken, diğer bir grupta kafesli pencerelerin yerel adı muşabak’tır. Muşabaklı olan pencerelerin diğerlerine göre daha bezemeli olduğu göze çarpmaktadır. Bazı pencerelerin üst kısımları kemerli olarak yapılmıştır.

1975 yılında Safranbolu genel mimari dokusuyla kent özelliği göstermekle beraber, Kıranköy (Misak-ı Milli) kesiminde bu doku hızla değişmiştir ve bir miktar yozlaşmıştır. Bağlardaki bahçeler üretim alanı olmaktan çıkıp, arsa haline gelmiştir. Yerli halktan daha varlıklı olanlar Bağlar’a ya da Kıranköy mevkiindeki imarlı yeni yerleşme alanlarına göç etmişlerdir. 1979’da dahi evlerin birçoğunun boş durumda olduğu görünmekteydi. Bağlar kesimi yazlık iken, bu evlerin üzüm ve meyve bahçeleri spekülatif nedenlerle parsellenip çeşitli yapı kooperatiflerine satılmıştır. Ekonomi ile birlikte aile yapısı hızla değişmiştir. Ancak kitle iletişimi, eğitim kurumları üniversite aynı hızla gelişememiştir. Safranbolu’da 1979 yılında gerçekleştirilen toplumsal araştırma sonucunda elde edilen bulgularla bugünkü durum arasında çok büyük farklar vardır. Ekolojik ilişkilerin şekli ve hacmi, kurumların farklılaşma, ihtisaslaşma ve örgütlenme dereceleri, toplumda dışarıya açılma, dışarısı ile bağıntı kurma, bütünleşme şekli ve miktarı, insan ilişkilerinin herkesin birbirini tanıdığı, şahsi yüz yüze temaslardan, anonim ve gayri şahsi rollere dayanan ilişkilere geçiş derecesi, mahalli ve dini olma özelliklerinin kaybolma derecesi sayılabilir.