Parlı (Safa) Camii

Doğal ve Kültürel Miras Cami

Diyarbakır Suriçi’nde, Melek Ahmet Caddesi’nin kuzeyinde Ulu Camii’nin batısında bulunmaktadır. Cami, Safa Camii, Parlı Camii ve İparlı Camii gibi farklı adlarla adlandırılmaktadır. Caminin inşasında, kullanılan malzemelere karıştırılan bir bitkinin yaydığı mistik kokudan dolayı, yapıya kokulu anlamına gelen Parlı Camii ismi verilmiştir. Caminin minaresine misk kokuların sürüldüğü, daha sonra minarenin bez kılıfla sarıldığı ve sadece cuma günleri bu bez kılıfların açılarak minareden çevreye güzel kokuların yayıldığı rivayet edilmektedir. Yapıyı İpariye (Miskli) Camii diye adlandıran Evliya Çelebi de camiden doğrusu nemli havada dört duvarını koklasan misk kokar diye bahsetmektedir. Parlı (Safa) Camii, cami, medrese ve türbeden oluşan yapı topluluğudur. Yapının inşa kitabesi bulunmamaktadır. Caminin giriş kapısı üzerinde onarım kitabesi mevcuttur. Kaynaklardan yapının Akkoyunlular döneminde (1401-1515) inşa edildiği anlaşılmaktadır. Yapı, Şah İsmail’in dedesi Şeyh İbrahim Safi’nin oğlu Cüneyt’in isteği üzerine, Uzun Hasan tarafından XV. yüzyılın ortalarında yaptırılmış ve Şeyhe hürmeten Cami’üs Safi denilmiş, sonradan bu isim halk ağzında Camiü’s – Safa'ya dönüşmüştür. Yapının mimarı hakkında herhangi bir bilgi bulunmamasına karşın 938/1531 yılındaki onarım kitabesinde mimar olarak Üstad Ahmet-ül Amidi’nin adı geçmektedir. Kitabede hattat olarak ise Sini (Atak- Antak/Lice’nin Oyuklu Köyü) Köyü’nden Abdullah oğlu Mehmed’in ismi geçmektedir. Yapı, 1955, 1965, 1977, 1994 ve 2017-2019 yıllarında Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Enine dikdörtgen planlı olan cami, harim mekanı ve onun önündeki beş bölümlü son cemaat yerinden oluşmaktadır. Ana mekânın kuzeyinde ana beden duvarından doğu batı doğrultusunda taşan beş kubbeli son cemaat yeri bulunmaktadır. Son cemaat yeri sütunlar üzerine oturan beş sivri kemer ile dışarıya açılmaktadır. İki renkli taşlarla oluşturulan sivri kemerleri taşıyan sütun ve bazalt taştan yapılan sütun başları sadeliğiyle dikkat çekmektedir. Caminin, harim mekanı doğu - batı doğrultusunda enine dikdörtgen planlı olup, ortada tek kubbe ile yanlardaki orta eksende tonoz, köşelerde kubbe ile örtülü bir mekan düzenlemesine sahiptir. Yapının ana mekânını örten kubbesi, doğu ve batı yönde ikişer serbest destek, kuzey ve güneyde ise beden duvarlarına oturan ikişer destekle sekiz destekli bir plan şeması göstermektedir. Bu yapıdaki sekiz destekli plan şemasının daha sonra Mimar Sinan tarafından uygulanacak olan sekiz destekli cami plan şemasına örnek teşkil ettiği tahmin edilmektedir. Harimin kıble duvarında mihrap, minber yer alır. Harimin duvarları özgünde yerden belirli bir yüksekliğe kadar çinilerle kaplıyken bu çinilerden güney ve batı duvarlarında olanlar kısmen günümüze ulaşmıştır. Caminin kuzeydoğusundaki minaresi kare kaideli ve silindirik gövdelidir. Kare kaidenin kuzey, güney ve doğu yüzüne üst kesimde makılî hatlı birer kare levha bulunmaktadır. Silindirik gövde şerefeye kadar yatay ve dikey süsleme düzenleriyle doldurulmuştur. Alt kesimde burmalı iki silme arasında celi sülüs karakterli kitabede Kur’an-ı Kerim’den Hac suresinin 27’nci, Fussilet suresinin 33’üncü ve Neml suresinin 93’üncü ayetleri yazılıdır. Cami özellikle süslemeli minaresiyle Diyarbakır’da tek eserdir. Akkoyunlu Devleti’nin başkent üslubunu yansıtan eser, mihrabındaki ve minaresindeki süslemeleri, işçiliği ve malzemesiyle Akkoyunlu Devleti’nin ekonomik durumunu, refahını, sanat ve mimaride ulaştığı seviyeyi göstermektedir. Parlı (Safa) Camii günümüzde ibadete açık olup kültür ve inanç turizmi açısından görülmeye değer bir eserdir.

Yararlanılan Kaynaklar

Baş G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimarisinde Süsleme. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları; Beysanoğlu Ş. (1996), Anıtları ve Kitabeleri İle Diyarbakır Tarihi II. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları; Sözen M. (1971), Diyarbakır’da Türk Mimarisi. İstanbul: Diyarbakır Tanıtma ve Turizm Derneği Yayınları; Top M. ve Koç E. (2011). Diyarbakır’daki Osmanlı Öncesi Cami ve Mescitleri. İçinde; İ. Yıldız (Editör), Medeniyetler Mirası Diyarbakır Mimarisi (ss. 227–256). Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Yayınları; Tuncer, O. C. (1996). Diyarbakır Camileri. Ankara: Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Yayınları.