Erzurum’un, Yakutiye ilçesi sınırları içerisinde bulunan Erzurum Nene Hatun Tarihi Milli Parkı, 2009 yılında milli park statüsüne alındı. Büyüklüğü 387 hektar olan milli park, sahip olduğu Aziziye ve Mecidiye Tabyaları ile peyzaj özelliklerinden dolayı ziyaretçiler için önemli bir turizm potansiyeli taşımaktadır.

Milli park, Top Dağı’nın eteklerinde yer almaktadır. Milli parkta bulunan Aziziye ve Mecidiye Tabyaları, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda (93 Harbi), Erzurum’un Rus işgalinden savunulması sırasında stratejik açıdan önemlidir.

1856 Paris Antlaşması ile Rusya’nın Osmanlı Devleti’nin Balkan ve Doğu Anadolu topraklarını ele geçirme isteği engellendi. Osmanlı Devleti’nin Londra protokolünü reddetmesi üzerine, Rusya bu antlaşmayı imzalatmak ve hedeflerine ulaşmak için 19. 04. 1877’de İstanbul Hükümeti’ne savaş ilan etti. Rus orduları, doğu ve Balkan cephelerinde harekete geçti. Rus ordusunun doğu cephesindeki ilk hedefi Erzurum’un ele geçirilmesi oldu.

Osmanlı orduları ise, Kars, Ardahan, Erzurum ve Batum’da Rus taarruzunu durdurmak istedi. Rus kuvvetleri, 20.04.1877 tarihinde Doğu Bayezid’i, 17.05.1877 tarihinde Ardahan’ı işgal etmiş ve Kars üzerindeki baskılarını artırıp Erzurum’u tehdit etmeye başladı. 25.06.1877 tarihinde Horum düzlüğünde ve Zivin’de Rus kuvvetleri yenildi; Rus kuvvetleri Kars kuşatmasını kaldırarak Gümrü’ye doğru çekildi. Daha sonra Rus kuvvetleri hazırlıklarını tamamlamış; 4 Kasım günü Deveboynu’nda Osmanlı ordusunu bozguna uğratıp ve Erzurum’a doğru çekilmesine neden oldu. Erzurum’a çekilen Osmanlı ordusu, takviye kuvvetleri ile yeniden düzenlemiş ve şehri savunmaya hazırlandılar. Rus ordusu 8-9 Kasım gecesi, Mecidiye ve Aziziye tabyalarını ele geçirdi; burada bulunan müfrezeyi bir baskınla imha ettiler. Fakat Erzurum halkı şehrin savunmasına katıldı ve Aziziye Zaferi'ni kazandı. Kars’ın 19 Kasım’da düşmesiyle, Rus ordusu bütün kuvvetleriyle Erzurum’u kuşatma imkanı buldu. Rus ordularının Balkanlardaki Osmanlı topraklarını işgal etmeleri ve Edirne’ye kadar ilerlemeleri üzerine Osmanlı Devleti 03.03. 1878 tarihinde Ayastefanos (Yeşilköy) antlaşmasını imzalandı ve bu antlaşma ile Erzurum, Rusya’ya bırakıldı.

Erzurum’un Topdağı’nda, 08-09.11.1877 tarihlerinde Rus Ordularına karşı elde edilen Aziziye Zaferi’nde, Nene Hatun’un önemli hizmetleri oldu. Asıl adı Fatma olan Nene Hatun, Erzurum’da doğdu (1857), Erzurum’da öldü (1955). 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında henüz 20 yaşında olan Nene Hatun, Aziziye Tabyası’nın düştüğünü ve Erzurum halkının yardıma çağrıldığını öğrenince, Tabyayı ele geçiren Rus birliklerine karşı savunmaya geçti. Bu savaş sırasında yaralanan abisini ve iki buçuk aylık oğlunu evde bırakarak kafilenin başına geçen Nene Hatun’un oğlu, Çanakkale Savaşı’nda şehit düştü. Nene Hatun, 1955 yılındaki Anneler Günü’nde “Annelerin Annesi” seçildi.

Nene Hatun, katıldığı baskın için daha sonra, “...Bütün memleketin boşaldığı, herkesin Ruslarla mücadeleye, vatanı kurtarmaya gittiği bugün, ben nasıl evde kalabilirdim.” demiştir. Yakalandığı zatürre hastalığı sonucunda ölen Nene Hatun’un cenazesi, Aziziye Tabyası’ndaki şehitliğe defnedildi.

Tabya kelimesi, Arapça ta’biye kelimesinden türemiş olup hazırlık, donatma, yığmak, ordu yığmak anlamlarına gelmektedir. Şehirlerden uzak, stratejik bakımdan önemli tepelerde yapılan tabyalarda, askerî barınaklar ve istihkâmlar bulunmaktadır.

Erzurum şehri, doğuda Topdağı ve Deveboynu, kuzeyde Mescit, güneyde Palandöken dağlarıyla çevrili ovanın doğusunda kuruludur. Bulunduğu konum itibari ile, Rusya ve İran üzerinden gelecek tehditlere karşı Osmanlı, XIX. yüzyılın ikinci yarısında çok sayıda tabya inşa etti. Aziziye Tabyaları bu tabyalardan biri olup, güneyden kuzeye doğru yan yana, üç tane tabyadan oluşmaktadır. “C” şeklinde bir plan üzerine yerleştirilmiş olan tabyalar, şimdiki Erzurum-Kars yolunun geçtiği Hamam Deresi’ni tutmak amacıyla yapıldı. Tabyalar, Sultan Abdülaziz tarafından 1867-1872 yılları arasında yaptırıldı. Günümüzde Aziziye anıtı ile Nene Hatun’un mezarının bulunduğu yer, Birinci Numaralı Aziziye Tabyası’nın karargah odası üzerindedir. Tabyalardan günümüze çok az bir kısmı sağlam olarak ulaşabildi.

Top Dağı’nın kuzey ucunda bulunan Mecidiye Tabyası, kuzeydeki Gürcü Boğazı girişini ve kuzeydoğudaki Vank Deresi’ni kontrol etmek; şehri kuzeydoğudaki Yanık dereyle kuzeydeki Gürcü Boğazı’ndan gelecek düşmanı durdurmak amacıyla yapıldı. Erzurum’u Pasinler Ovası’na doğudan bağlayan üç ana boğazdan biri bu dere, diğerleri daha güneydeki Hamam Deresi ve Deveboynu Geçidi’dir. Tabya topçuluk alanında görülen gelişmeler dikkate alınarak Sultan Abdülmecid tarafından 1852 yılında yaptırıldı; mevcut en eski tabyadır. Aziziye baskını sırasında, tabyanın kurtarılması için yapılan çarpışmalar buradan sevk ve idare edildi.

Erzurum Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafında, Mecidiye Tabyası Mecidiye Tabyaları’nın koruma alanı, Aziziye Tabyaları da Aziziye Tabyaları ve Nenehatun Şehitliği’ne ait koruma alanı olarak tescil edildi.

Milli park içerisinde 1952 yılında yapılmış Aziziye Şehitleri Anıtı bulunmaktadır. Ayrıca; Nene Hatun’un anıt mezarı, Nene Hatun’u simgeleyen bir heykel, şehitlik, silah sergi alanı, tur güzergahı, otopark, kültür sokağı, lokanta, çay bahçesi ve manzara seyir terası bulunmaktadır.

Milli park, temel olarak otsu bitkileri barındıran bozkır habitatından oluşmaktadır. Parkta geçmiş yıllarda yapılmış ağaçlandırmalar sonucunda yerleşmiş bulunan ağaçlık ve çalılıklar bulunmaktadır. Ağaçlandırma alanları, genç sarıçam ve kuşburnu bireylerini barındırmaktadır. Parkın güney yamaçlarında, yabani badem ağaçlarının bulunduğu bir alan mevcuttur. Tabyaların bulunduğu alanın çevresinde, mera ve tarım alanı olarak kullanılan kısımlar mevcuttur.

Parkta bulunan yaygın otsu türler; civanperçemi, tavşanotu, pelinotu, acımık, hindiba, ekin otu, dağ karanfili, ballıbaba, kan damlası, çivit otu, sütleğen, Anadolu kitresi, çayır dutu, kekik, kırmızı boynuz gelincik, ayrık otu, kuşekmeği ve eveliktir. Milli park alanı, biyolojik çeşitlilik bakımından çok büyük önem arz etmese de alanın hemen güneyinde bulunan Palandöken Dağları; tehlike altında bitki türleri, kelebek türleri ve yılan türleri bulundurması ve kuş göç yolları üzerinde olması nedeniyle önemli doğa alanıdır. Parkta; Anadolu yer sincabı, kör fare ve kızıl tilki görülmüştür. Erzurum Nene Hatun Tarihi Milli Parkı, Erzurum kent merkezine dört kilometre uzaklıktadır.