Anadolu’da tamamıyla kazılan tek yerleşim yeri ve bölgede en kapsamlı olarak araştırılmış Orta Kalkolitik yerleşmesi olan Güvercinkayası Höyüğü Aksaray ili Gülağaç ilçesi Çatalsu köyü yakınlarında bulunmaktadır. Bugünkü Aksaray, Nevşehir, Kayseri ve Niğde illerini kapsayan “Volkanik Kapadokya Bölgesi” olarak adlandırılan bölgede yer alan ve Anadolu’daki kale kent modelinin bir öncüsü olan Güvercinkayası yerleşmesi Melendiz Vadisi su kıyısında 3600 metre karelik bir alanı kaplamakta ve yaklaşık yedi bin yıllık bir geçmişe ışık tutmaktadır. 1960 yılında inşa edilen Mamasın Barajı içerisinde kalan kent, bir kaya kütlesinin üzerine konuşlanmıştır ve MÖ 5200-4750 yıllarına tarihlenmektedir. “Aksaray-Nevşehir ve Niğde İlleri Yüzey Araştırmaları” sonucunda 1994 yılında tespit edilen Güvercinkayası’nda arkeolojik kazı çalışmaları 1996 yılında başlamış ve 2017 yılında arazide sona ermiştir. Bu süreçte kazı başkanlığını yürüten İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü Prehistorya Anabilim Dalı öğretim üyesi Prof. Dr. Sevil Gülçur uluslararası bir ekiple kazı çalışmalarını gerçekleştirmiştir. Günümüzde ise depo çalışmaları devam etmektedir.

Güvercinkayası yerleşmesinin bir öncü tabaka ve ardılı üç tabakadan oluştuğu ifade edilmektedir. Öncü tabaka adı verilen ilk tabakada hafif malzeme kullanılarak kayaya oyulmuş kazık delikleri, ip bağlama yerleri, dal örgü/gergi sistemleri mevcuttur. Orta Kalkolitik (MÖ 5200-4820-Geç Obeyd sonu/Post Obeyd başı) dönemi işaret eden I. ve II. tabakada taş malzeme kullanılarak dörtgen planlı inşaa edilmiş iç bölmeler, kavisli duvarlar, ocak kalıntıları, iri taş sıraları, sundurma direklerini taşıyıcı altlıklara benzer unsurlar, balık sırtı örme teknikli duvarlar, yangın dolgusu üzerindeki fırın kalıntıları bulunmakta; Geç Kalkolitik (MÖ 4600-4400) dönemine geçişi işaret eden III. Tabakada ise kerpiç tuğladan inşaa edilmiş dörtgen, yuvarlak ve hücre planlı yapılarda görülen taş mimari silo ve depolama üniteleri yer almaktadır. Yapılan kazı çalışmalarında çok sayıda ve çeşitte, farklı bezeme tekniklerinin kullanıldığı günlük kullanım ve depolama kapları; fırınların yanında bulunan at nalı biçimli közlükler; tek gözlü veya çift gözlü öğütme sekileri; sürtme taş, yontma taş ve kemik alet endüstrisinin çeşitli örnekleri ortaya çıkarılmıştır. Ortaya çıkarılan eserler Aksaray Müzesi içerisinde yer alan Güvercinkayası Salonu’nda sergilenmektedir. Müzede örenyerine ait 162 eser yer almaktadır. Ayrıca 2020 yılı Eylül ayında kazı başkanı Prof. Dr. Sevil Gülçur tarafından Aksaray ilinin Demirci Kasabası’nda açılan “Güvercinkayası Deneysel Evleri”nin de ziyaretçilere hem 25 yıllık kazı süreci hakkında hem de ören yerindeki yaşam tarzı hakkında bilgi vereceği söylenebilir.

Mamasun Barajı’nın içerisine yer alan ören yerinin su seviyesinin artmasına bağlı olarak kış aylarında bir ada görünümüne kavuşması, yerleşmenin sadece bahar ve yaz aylarında ziyaret edilebilir olmasına neden olmaktadır. Günümüzde ziyaretçi sayısı bilinmeyen Güvercinkayası’nın bir açık hava müzesine dönüştürülmesi ile ilgili planlamalar devam etmektedir. Aksaray ilinde bulunan örenyerlerinden bazıları ise şunlardır; Aşıklı Höyük, Musular Höyük, Acemhöyük, Manastır Vadisi ve Ihlara Vadisi’dir. Güvercinkayası ile ilgili detaylı bilgilerin alınabileceği çok sayıda basılı kaynak ve internet kaynağı bulunmaktadır. Özellikle Kazı Sonuç Toplantılarında sunulan (kazıda geçen her yıla ait ayrı kaynak) ve kazı başkanının öncülüğünde yayınlanan Kazı Ön Raporları bu konuda oldukça önemli bilgiler sunmaktadır.