Van Gölü’nün doğu kıyısında, Van ilinin yaklaşık 40 kilometre kuzeyinde ve antik Tuşpa şehrinin 25 kilometre kuzeybatısında yer alan Ağartı Köyü’nün yakınındaki bir kale yerleşimidir. Kayalık bir tepe üzerine surlarla örülüdür. Gölden yaklaşık 200 metre yukarıda bulunan Ayanis Kalesi, MÖ 685-645 yıllarında hüküm süren Urartu kralı II. Rusa tarafından inşa edilmiştir. Kentin o dönemdeki adı kralın adına ve krallığın bulunduğu yere atıfla Rusahinili Eidurukai'dir. Anlamı Eiduru (Süphan) Dağı önündeki Rusa’nın kenti idi. Surlarla çevreli kalenin dış tarafında halkın yaşadığı daha geniş bir alan vardı. Ayanis Kalesi, II. Rusa’nın kendi döneminde inşa ettirdiği dört ya da beş kaleden yalnızca bir tanesidir. 1989 yılında arkeolog Prof. Dr. Altan Çilingiroğlu tarafından başlatılan arkeolojik kazılar 2013 yılından itibaren Atatürk Üniversitesi’nden Prof. Dr. Mehmet Işıklı tarafından yenileme ve onarım çalışmalarıyla birlikte devam ettirilmektedir. Bölge halkı tarafından Ayanis olarak adlandırılan Ağartı Köyü’ndeki bu önemli kale, Urartu kralı II. Rusa dönemindeki yaklaşık 20 yıllık bir süreden sonra, muhtemelen İskitler kavimlerinin yağma akınları neticesinde terk edilmiştir. Sonrasında bir süre daha Ortaçağ’da varlığını muhafaza etmiştir. Dolayısıyla burada ele geçen filolojik ve taşınabilir-taşınamaz arkeolojik kalıntıların çok büyük bir çoğunluğu Urartu dönemine tarihlenmektedir. Ayanis Kalesi özellikle Urartulardan günümüze ulaşan mimari kalıntılarıyla göz doldurmaktadır. Sur duvarlarının kalıntıları, Tanrı Haldi Tapınağı, payeli salon alanları, anıtsal kapı giriş alanları, yiyecek depo odaları, kalenin yiyecek ve içecek ihtiyaçlarının giderildiği mekânlar, merasim alanları en önemli mimari yapı unsurlarıdır. Ayrıca çok sayıda taş-metal eserler, bullalar, silahlar ve çanak çömlekler de arkeolojik kazılardan ele geçirilmiştir. Kaleden ele geçen Urartu dilinde çivi yazısıyla yazılan uzun yazıtlar da bu kalenin tarihini ve önemini açık bir şekilde göstermektedir. Özellikle tapınak ve sur duvarlarındaki süslemeler ve bezemeler oldukça dikkat çekicidir. Kalenin en önemli yapısı Urartu Krallığı’nın baş tanrısı Haldi adına inşa edilen tapınak ve alanıdır. Tapınak yapısı ile ilgili arkeolojik kazılar günümüzde de tüm hızıyla devam etmektedir. Eski Yakındoğu ve Urartu arkeolojisi ve tarihi için oldukça önemli mevkilerden biri olan ve Van Gölü ve Süphan Dağı manzaralarının eşlik ettiği, içerisinde özellikle tapınak alanı, sur kalıntıları ve depoların dikkati çektiği Ayanis Kalesi, Urartu Uygarlığı’nı merak edenler ve ziyaretçiler için oldukça önemli Doğu Anadolu Bölgesi’ndeki güzergâh noktalarından biridir.