Aydın Menderes Demokrasi Müzesi’ne Aydın’dan Aydın - Muğla Karayolu ile Çine yönünde giderken yaklaşık altı kilometre sonra sağa Çakırbeyli – Koçarlı yönüne dönüldüğünde yaklaşık 300 metre sonra solda ulaşılmaktadır. Müze, Adnan Menderes Çiftliği’ne bir buçuk kilometre, Çakırbeyli Köyü'ne ise yaklaşık üç kilometre mesafededir. Pazartesi günleri hariç her gün açık olup ücretsiz gezilebilmektedir.

Adnan Menderes Demokrasi Müzesi, Aydın'ın Koçarlı ilçesine bağlı Çakırbeyli Mahallesi sınırları içerisindeki 148 Ada; 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ve 9 nolu parseller üzerinde yaklaşık 95 dönümlük bir arsa içinde kampüs şeklinde tasarlanmış ve inşa edilmiştir. Kampüsün içerisinde bir adet müze binası, Adnan Menderes Camisi, şadırvan, sekiz adet ahşap bungalov satış birimi, restoran, yönetim ofisi, iki adet tescilli tarihi yel değirmeni, helikopter pisti, güneş enerjisinden elektrik üretilen tarla, otopark ve ormanlık alanlardan oluşmaktadır. Müze binası bodrum, zemin ve bir katlı olarak inşa edilmiş olup toplam kapalı alan yaklaşık 800 metrekaredir. Ahşap bungalov satış birimleri henüz hizmete girmemiş olup köylülerin, kadın girişimcilerin ve kooperatiflerin yerli üretimlerini satabileceği bir küçük pazar olarak tasarlanmıştır. Müzenin, Çine Çayı’na bakan cephesinin doğusunda bir adet kafe-restoran ve otoparkı bulunmaktadır. Ziyaretçiler ormanlık alanda yürüyüş ve piknik yapıp dinlenebilmektedir. Demokrat Parti eski başkanı ve dönemin İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun talimatları ile kamu arazisi üzerine inşa ettirilmiştir. Daha sonra Kültür ve Turizm Bakanlığı’na devredilmiştir. Arsa Adnan Menderes’in ailesine ait değildir.

Müzenin inşasına 2019 yılında başlanmış, 15 Ocak 2022’de ise resmi açılışını Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan yapmıştır. Yapı sanıldığı gibi Adnan Menderes’in içinde yaşadığı orijinal ev değildir. Müzede de sergilenen Adnan Menderes’in doğduğu eve ait çok eski bir fotoğrafa bakılarak betonarme karkas taşıyıcı sistemli olarak inşa edilen bir replikasıdır. Macar ustalar tarafından yığma kâgir olarak inşa edilen kuleli konağın Kurtuluş Savaşı yıllarında yangın geçirerek yıkıldığı bilinmektedir. Bahçedeki kâgir merdivenlerin tırmanılmasıyla ulaşılan terasta Adnan Menderes’in başbakanlığı döneminde kullandığı makam aracı ve Demokrat Parti dönemindeki tarım reformlarını ifade etmek üzere 1950’li yıllarda Türkiye’de üretilip kullanılan bir adet traktör sergilenmektedir. 

Kündekâri tekniğiyle imal edilmiş bir taç kapıdan müzeye girildiğinde, sizi Adnan Menderes’in istiklal madalyası karşılamaktadır. Zemin kat tek bir mahal şeklinde inşa edilmiş olup bu katta Adnan Menderes’in çocukluğundan başbakanlığına kadar olan döneme ilişkin eserler sergilenmektedir. Kapının sağında danışma bankosu bulunmaktadır. Bu noktada size müzeyi gezdirmek üzere bir danışman eşlik ederek müzedeki nişleri kronolojik sırayla gezdirmektedir.

Danışma mekanından sonra Adnan Menderes ve eşi Berrin Hanım’ın soy ağaçlarının bulunduğu altıgen planlı ipek enstalasyon nişine geçilmektedir. Adnan Menderes’in anne tarafından dedesi Hacı Ali Paşa’dan miras kalan 40 bin dönüm toprağı vardır. 1930 öncesinde çiftlik beyi olduğu için bu mekânda Adnan Menderes’in çiftliğinden getirilen toprak ve üzerine projeksiyonla düşürülen kendi sözlerinin görüntüleri, eski Aydın fotoğrafları ve efelik kültürüne yönelik fotoğraflar bulunmaktadır. Anne ve babasını küçük yaşında veremden kaybettiği için kendisini babaannesi büyütmüştür. Bu nedenle bu mekânda sahip olduğu topraklarla ilgili babaannesinin kendisine verdiği nasihatleri içeren küçük bir film oynatılmaktadır. Müze içinde ilerlendiğinde okul yıllarına ilişkin görsellerin bulunduğu mekâna geçilmektedir. İzmir’de İttihat İdadi Mektebi adlı ortaokulda okumuştur. Liseyi ise Şirinyer’deki Amerikan Koleji’nde okumuştur. Kış aylarını okulu nedeniyle İzmir’de, yaz aylarını ise Çakırbeyli Çiftliği’nde geçirmektedir. Lise son sınıfta askere alınmış ve yedek subay olarak İstiklal Savaşı’na katılmıştır. Üçüncü Cumhurbaşkanı Celal Bayar ile Aydın yöresindeki efeleri örgütleme ve yerel direniş çalışmalarına katılmış Ayyıldız Çetesi’ni kurmuştur. Tüm bu olaylara ilişkin fotoğraf, bilgi ve belgeler müzenin duvarlarına yansıtılmaktadır. 

Daha sonraki bölümde gençlik yıllarında KSK ve Altay Spor Kulüpleri’nde futbol oynaması nedeniyle bu döneme ilişkin görüntüler yer almaktadır.

Daha sonraki mekânda evlilik yıllarına ilişkin nişan yüzükleri, nüfus cüzdanı ve şoförlük ehliyetinin orijinal belgeleri bulunmaktadır. Hemen yanında 1930 yılında kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın Aydın İl Başkanlığı ile siyasetteki ilk denemelerine ait görseller bulunmaktadır. Serbest Cumhuriyet Fırkası üç ay sonra kapatılmış Adnan Menderes de Cumhuriyet Halk Fırkası’na katılmıştır. Şubat 1931’de Aydın’a gelen Atatürk ile tanışması, O’ndan dört dakikalık bir görüşme talep etmesi sonrasında dört saat süren görüşmesini temsilen bir masa dört sandalye ve dört kahve fincanından oluşan Atatürk ile ilk tanışma bölümü bulunmaktadır. Bu toplantı sonrasında Atatürk’ün Adnan Menderes için kullandığı söz “Şayan-ı dikkat bir genç” olmuştur. 

Hemen yanında bulunan eski bir ahşap radyonun ise ilginç bir anısı vardır. TBMM Dördüncü. Dönem milletvekillerinin seçimi için 25 Nisan 1931’de yapılacak genel seçimlerde Cumhuriyet Halk Fırkası milletvekili namzedi olduğu bilgisini eve geldiğinde bu radyodaki ajanstan öğrenmiştir. Kendisinin haberi olmadan, onun milletvekili adayı olmasını Atatürk istemiştir. Seçimlerin sonrasında Aydın’dan milletvekili olarak seçilmiş ve Ankara’daki hayatına başlamıştır. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde üç yıl boyunca eğitim almış ve 1935 yılında mezun olmuştur. O dönemki arkadaşlarının, öğretmenlerinin fotoğrafları, not durum kağıdı ile girdiği bir dersin yazılı kâğıdı müzede sergilenmektedir. 

Tam karşı duvarda Türk siyaset tarihinde önemli bir yer tutan Dörtlü Takrir yani muhalif kanadın Çiftçiyi Topraklandırma Kanunu’na karşı çıkışı ve Cumhuriyet Halk Fırkası’ndan ayrılanlara ait resimler ve gazetelerin manşetleri bulunmaktadır. 7 Ocak 1946’da Demokrat Parti’yi kuran bu dört isim toprak ağalarının da desteğini alarak büyümüştür. Bu kanuna ilişkin çıkarılan posta pulları müzede sergilenmektedir. 

Annesinin babası olan Hacı Ali Paşa’dan miras kalan topraklarının 25 bin dönümünü Adnan Menderes köylü halka dağıtmıştır. Bağışladığı toprakların tapuları da müzede sergilenmektedir. 

2 Ocak 1935 tarihinde yürürlüğe giren Soyadı Kanunu sonrasında Adnan Bey, Ertekin soyadını almıştır. Müzenin bir sonraki nişinde Ali Adnan Ertekin’in soyadının Menderes olarak değişiminde etkili olan siyasetçi akrabası Tevfik Rüştü Aras’ın önerisini kabul edişi ve Menderes kelimesinin etimolojik anlamına ilişkin görseller bulunmaktadır. 

Merdiven ve asansörün yardımıyla inilebilen bodrum katta henüz açılmamış durumda olan bir kütüphane bulunmakta olup Adnan Menderes ile ilgili araştırma yapan araştırmacıların kullanımına açılması planlanmaktadır. 

Yukarıya birinci kata çıkıldığında 1950 sonrası başbakanlık yıllarına ait görseller bulunmaktadır. Ünlü “Yeter Söz Milletin” yazan ve üzerinde sağ el bulunan Demokrat Parti’nin afişi ve daha birçok afiş, mazbatalar, albümler, Demokrat Parti rozeti, orijinal parti tüzük ve programı, 1950 Seçimleri’ni içeren gazete ilk sayfaları, o yıllarda kullanılan orijinal seçim sandığı, oy kartelası, seçmen kartı, Celal Bayar’ın cumhurbaşkanı oluşuna ilişkin Zafer Gazetesi'nin ilk sayfa haberi bu katta sergilenmektedir. 

Devamında, müzenin kule bölümüne gelindiğinde altıgen planlı mekânın iki kat yüksekliğindeki duvarları boyunca 1950 sonrasında Demokrat Parti döneminde yapılan on yıllık yatırımlar, icraatlar ve gelişen Türkiye’ye ilişkin üç boyutlu görseller bulunmaktadır. 

Kuleden sonraki mekanda dünyaya açılma bölümü bulunmakta olup Adnan Menderes’in yurtdışı gezilerine ilişkin fotoğraflar bulunmaktadır. Amerikan Başkanı, Winston Churchill ve Yugoslavya’da Balkan Paktı’nı kurma çalışmalarında Mareşal Tito ile olan fotoğrafları vardır. Kore Savaşı’nın detayları ve ardından NATO’ya Türkiye’nin girişine ait pullar, yazışmalar ve belgeler bu bölümde sergilenmektedir. 1959 yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin özgürlüğüne ilişkin görüşmeler için gittiği İngiltere’de Londra yakınlarında geçirdiği şaibeli uçak kazası sonrası uçağın enkazına ilişkin, kendisini kurtaran aileyle çekilen, kendisine geçmiş olsun ziyaretinde bulunan Makaryos ile olan orijinal fotoğrafları bulunmaktadır. Ortadoğu ülkeleriyle birlikte Bağdat Paktı’nı kurmayı hedefleyen Menderes’in yol haritası, kimlerle ne planladığına ilişkin belgeler müzenin bu bölümünde sergilenmektedir. 

Samet Ağaoğlu’nun yazdığı “Arkadaşım Menderes: İpin Gölgesindeki Günler” ve Celal Bayar’ın yazdığı “Başvekilim Adnan Menderes” kitapları, Osmanlı ailesinin Türkiye’ye dönüşünü sağlaması nedeniyle çekilen “Köklere Vefa” belgeseli bu katta yer almaktadır.

1932 yılında tek parti döneminde Arapça ezan yasaklanmış ve Türkçe okunmaya başlamıştır. On sekiz yıl sonra 1950 yılında Demokrat Parti döneminde yapılan ilk icraat olarak Türkçe ezan okunmasını kaldırarak Arapça ezan okumayı geri getirmiştir. Dönemin Diyanet İşleri Başkanı Ahmet Hamdi Akseki imzalı, konuya ilişkin kararname de sergide bulunmaktadır. 

Devamında dönemin anı pulları orijinal boyda ve afiş boyutunda sergilenmektedir. 360 derece 365 gün isimli altıgen planlı odada ise 1960 yılına ait Demokrat Parti tarafından bastırılan orijinal takvim ve takvim yapraklarının tümünün kontrplak üzerine alınmış çıktıları bulunmaktadır. Takvimin özelliği arka sayfalarında Demokrat Parti’nin gün gün yapmış olduğu icraatlardan söz etmesidir. Mekânın ortasında ise Bilecik Köprüsü’nün açılışı sırasında kullanılan orijinal makas cam koruma altında sergilenmektedir.

Karşı duvarda sözlü tarih çalışması bulunmaktadır. Adnan Menderes’i gören, bilen, onunla tanışan Çakırbeyli Köyü, Koçarlı ve Kuşadası ilçeleri ile İstanbul’daki kişilerle yapılan (özel kalem müdürü, çiftçi komşusu İhsan Bey, toprak bağışladığı çiftçiler, kendi çiftliğinin kahyası vb) röportajlardan oluşan bir belgesel gösterilmektedir. 

Yanında ise Adnan Menderes’in başbakanlıkta kullandığı makam masasının bir replikası ve kendisine ait kol düğmeleri bulunmaktadır. Darbe sonrasında Aydın Menderes’in veliliğini üstlenen Ekrem Pakdemirli’nin ailesine Berrin Hanım’ın teşekkür için hediye ettiği gümüş şekerlik de Pakdemirli Ailesi tarafından müzeye verilmiştir. Böylece birinci kat tamamlanmaktadır. 

Merdivenle tekrar zemin kata inildiğinde darbe sonrasına ilişki karanlık bir oda daha bulunmakta olup, 27 Mayıs 1960 sonrasında çıkan gazetelerin ilk sayfaları, Time dergisinin kapağı, Der Spiegel dergisinin Adnan Menderes ile ilgili bir sayısı sergilenmektedir. On beş aylık tutukluluk dönemi boyunca hapishaneden eşi Berrin Hanım’a kendi el yazısıyla yazdığı elli kelime kotası bulunan ve askerler tarafından gönderilmeden önce okunan orijinal mektuplar bu son bölümde sergilenmektedir. 

Adnan Menderes Müzesi’nde Yassıada görüntüleri ve idamına ilişkin belgeler bulunmamakta olup, bu belgeler Yassıada’da açılan müzede görülebilmektedir.

Not: Müze Uzmanı Sevilay Durmuş'a verdiği bilgiler için teşekkürlerimi sunarım.