Topraktepe, Nevşehir'in Avanos ilçesinin güneybatısında konumlanan bir tarihöncesi buluntu yeridir. Doğal oluşumlu bir tepe olarak tanımlayabileceğimiz alan deniz seviyesinden 1040 metre yükseklikte yer almaktadır. Topraktepe’nin konumlandığı alan volkanik yeryüzü şekilleri açısından son derece zengin özellikler sergilemektedir. Konumlandığı yakın çevrenin yanı sıra güneyindeki Çavuşin Köyü ve Göreme Kasabası farklı şekillerdeki peribacası oluşumlarıyla Volkanik Kapadokya bölgesinin hem jeolojisi hem de turizmi açısından önemli ziyaret alanları içerisinde tanımlanabilir.

Topraktepe’nin yakınında konumlanan Nevşehir-Avanos karayolunun kuzeyi ve güneyi farklı coğrafi özellikler sergilemeleri sebebiyle iki farklı bölge olarak tanımlanabilirler. Karayolunun kuzeyi yükselti değerlerinin ani artışıyla dikkat çekmektedir. Kılıçdağ (1209 metre), Çaltı Tepesi (1215 metre) ve Karadağ Tepesi (1209 metre) bir set şeklinde kuzey-güney ayrımını net bir biçimde ortaya koymaktadırlar. Topraktepe’nin konumlandığı alanın kuzeyi su kaynakları ve yeşil bitki örtüsü açısından son derece kısıtlı olanaklara sahiptir. Volkanik oluşumlu kayaçların zengin olduğu bölge tarım ve hayvancılık faaliyetleri açısından son derece kısıtlı olanaklara sahiptir. Topraktepe’nin de içinde bulunduğu Nevşehir-Avanos karayolunun güneyi ise kuzeyin aksine su kaynakları ve yeşil bitki örtüsü açısından zengindir. Balamiç Deresi, Çalı, Karataş ve Yalakpınar dereleri Topraktepe’nin güneyinin temel su kaynakları olarak tanımlanabilirler. Su kaynaklarının kuzeye oranla zenginliğinin bir sonucu olarak bölge birçok üzüm bağını içerisinde barındırmaktadır. Dolayısıyla Topraktepe’nin konumlandığı bölge, kuzeyine oranla bir yerleşim yerinin kurulabilmesi için uygun koşulları sağlamaktadır.

Nevşehir'in Neolitik Çağ Yüze Araştırmaları Projesi (NENESU) kapsamında Topraktepe’de 2020-2022 yılları arasında arkeolojik yüzey araştırmaları, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi öğretim üyelerinden Doç. Dr. Fevzi Volkan Güngördü başkanlığında oluşturulan bir ekip tarafından gerçekleştirilmiştir. 200 x 200 metre boyutlarındaki tepenin, Nevşehir-Avanos karayoluna bakan kuzey yamacı tarihöncesi arkeolojisi açısından zengin buluntularıyla dikkat çekmektedir. Kuzey yamaçta gerçekleştirilen yüzey taramalarında tarihöncesi dönemler içerisinde tanımlanabilecek çanak çömlek örneklerinin yanı sıra, yontmataş alet endüstrisi kapsamında değerlendirilebilecek obsidiyen ve çakmaktaşından üretilmiş alet örnekleri tespit edilmiştir. Sürtmetaş alet endüstrisi kapsamında tanımlanabilecek sınırlı sayıda örnekte alanda gözlemlenmiştir.

Topraktepe tarihöncesi çanak çömleği tamamıyla el yapımıdır. Gri ya da kahverengi renkte hamurların tercih edildiği örnekler genellikle ince gözenekli ve sık dokulu bir yapı sergilemektedirler. Çanak çömlek üretiminde mineral katkı bitkisel katkıya oranla daha çok tercih edilmiştir. Siyah ve kahverengi yüzey rengine sahip olan örneklerin çoğunluğunda iç ve dış yüzeylerin açkılandığı göze çarpmaktadır. Boyunlu ve boyunsuz çömlekler ve kaseler temel kap formlarını oluşturmuşlardır. 

Arkeoloji literatüründe “Koyu Yüzlü Açkılı Mallar” olarak tanımlanan çanak çömlek grubu içerisinde tanımlanan Topraktepe tarihöncesi çanak çömlek örnekleri, kahverengi ve gri tonları ve siyah renkliler olarak iki alt kategori içerisinde tanımlanırlar. Kahverengi ve gri yüzey rengine sahip örneklerde fırınlama esnasında atmosferik koşulların bir sonucu olarak alacalı bir yüzey rengi karşımıza çıkmaktadır. Hem çanak hem de çömlek formlarında bu tür örnekler gözlemlenmiştir. İkinci alt kategori içerisinde tanımlanabilen siyah tonları ise ilk gruba oranla çok daha az sayıda örnekle karşımıza çıkmaktadırlar. Bazı örneklerin yüzeylerinde kap henüz pişirilmeden önce, sivri uçlu bir alet kullanılarak oluşturulmuş nokta şeklindeki olukların iç kısımları beyaz renkte kil ile doldurularak dolgu bezekler oluşturulmuştur.

Yukarıdaki paragraflarda tanımlanan tarihöncesi çanak çömlek örneklerinin karşılaştırılabilir en yakın örnekleri Aksaray ili sınırları içerisinde bulunan Güvercinkayası yamaç yerleşiminden bilinmektedir. Orta Kalkolitik Dönem kapsamında yaklaşık olarak günümüzden 7000 yıl öncesine tarihlendirilen yerleşimde saptanan çanak çömlek örnekleri içerisindeki en baskın grup “Koyu Yüzlü Açkılı Mallar” olarak tanımlanan örneklerdir. Orta Kalkolitik Dönem’de Volkanik Kapadokya Bölgesi’nde aniden karşımıza çıkan yamaç yerleşimleri bölgenin Geç Neolitik-Erken Kalkolitik yerleşimlerinden ayrımı açısından önemli bir kriter olarak değerlendirilmektedir. Bu noktada Topraktepe tarihöncesi yerleşimi hem yamaç yerleşimi karakteri hem de tarihöncesi çanak çömlek örnekleri doğrultusunda Orta Kalkolitik Dönem kapsamında değerlendirilmelidir.

Topraktepe’nin de sınırları içerisinde tanımlandığı Nevşehir'in Avanos ilçesi tarih boyunca çanak çömlek üretimi ile öne çıkan bir merkezdir.  Bölge Selçuklu kaynaklarında çanak çömlek üretilen yer anlamına gelen “Evanus” adı ile anılmaktadır. Topraktepe öncesinde bölgede çanak çömlek üretimine ait veriler MÖ III. bin yıl kapsamında, Erken Tunç Çağ içerisinde tanımlanmaktaydı. Ancak Topraktepe Orta Kalkolitik Dönem çanak çömleği bölgede çanak çömlek kullanımına ait verileri günümüzden 7.000 yıl önceye götürmesi sebebiyle bölgenin çanak çömlekçiliğinin tarihi açısından da önemli veriler ortaya koymaktadır.