Tahta Hamamı

Doğal ve Kültürel Miras Hamam

Yapı, Erzurum'un Yakutiye ilçesine bağlı Yeğen Ağa Mahallesi’nde 39 90 37 Doğu, 41 28 07 Kuzey koordinatlarında, Tahtacılar Sokak 62 Pafta 336 Ada, 19 Parsel üzerinde bulunmaktadır. Hamam, Gayrimenkul Eski Anıtlar Yüksek Kurulu tarafından 13.11.1976 tarihinde A 188 sayı numarası ile tescil edilmiştir.

Hamam üzerinde inşa tarihi hakkında bilgi veren herhangi bir kitabe bulunmamaktadır. Ancak kaynaklarda yapının İbrahim Paşa Camii’nin vakfı olduğu belirtilmiştir. Yapı, plan, mimari, malzeme- teknik özellikleri ve İbrahim Paşa Camii’nin vakfı göz önünde bulundurularak XVIII. yüzyılın ortalarına tarihlendirilmektedir. İbrahim Paşa Camii üzerinde yer alan kitabeye göre H. 1161/ 1748 M. tarihinde inşa ettirilmiş, vakfiyesi olarak belirtilen Tahta Hamamının da bu tarihlerde inşa ettirildiği düşünülmektedir.

Hamam, Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1988 yılında restore edilmiştir. Arşivde yer alan restorasyon projesine göre, giriş cephesinin daha düzenli görünmesi için kotu yükseltilmiştir. Orijinalde kubbe olan üst örtü yenilenmiştir. Ilıklık bölümünde tuvaletler düzenlenmiş ve yenilenmiştir. Ayrıca alt yapı ve elektrik aksamları elden geçirilmiştir. Vakıflar Genel Müdürlüğü mülkiyetinde ve denetiminde olan Hamam, günümüzde faal olarak kullanılmaktadır.

İbrahim Paşa Camii vakfiyesi olarak kabul edilen hamam, soğukluk (soyunmalık), ılıklık, sıcaklık ve külhan bölümlerinden oluşan tek fonksiyonlu klasik hamam plan şemasındadır. Hamamın batı cephesinde günümüzde oldukça basit bir görünümde olan giriş kapısı bulunmaktadır. Giriş kapısından uzunlamasına devam eden derin bir dehliz gibi bölümden soyunmalık bölümüne geçilmektedir. Kare şeklindeki soğukluk bölümünün orijinalde kubbe ile kapatıldığı sonraki dönemlerde kubbenin yıkılmasıyla dört betonarme destek üzerine oturan betonarme kirişli ve tabliyeli tavan ile kapatılmıştır. Soğukluk bölümünün güneydoğusunda kapı açıklığı mevcuttur. Kapıdan doğu-batı istikametinde uzanan üzeri tonozla örtülü kareye yakın bir mekâna geçilmektedir. Bu mekânın soğukluk birimindeki ek soyunma yeri olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Günümüzde bu alan hamam işletmesinin ihtiyacına yönelik kullanılmaktadır. Bu bölümün güneydoğusunda hamamın daha önce kullanılan eski su deposu ve külhan bölümüne geçilmektedir. Soğukluğun tam ortasında orijinalde kubbe altına gelen bölümde fıskiyeli bir havuz bulunmaktadır.

Soğukluk bölümünün batısında bulunan ve cepheden taşıntı yapan kapı ile hamamın ılıklık bölümüne ulaşılmaktadır. İki bölümden oluşan ılıklık kere şeklinde olup, birbiriyle bağlantılıdır. Her iki birimin üzeri beşik tonozla örtülüdür. Ilıklığın batı bölümünden kapı vasıtası ile hamamın güneyinde yer alan tuvalet bölümüne ulaşılır Ilıklığın doğu bölümünden sıcaklık bölümüne geçilmektedir.

Sıcaklık bölümü, şekil itibariyle klasik hamamlardan farklılık gösterir. Klasik hamam şemasında kare planlı olan sıcaklık, Tahta Hamamı’nda uzunlamasına dikdörtgen şemadadır. Beşik tonozla örtülü sıcaklığın orta kısmında sekizgen göbek taşı mevcuttur. Kuzey bölümde de küçük boyutlarda halvet hücresine yer verilmiştir.

Dikdörtgen sıcaklık bölümünde belli bir yüksekliğe kadar belirlenmiş yıkanma yerleri bulunmaktadır. Kuzey ve güney yönlerde zeminden yaklaşık 0.40 metre yüksekliğinde bir seki oluşturulmuş, seki üzerine mermer kurunlar yerleştirilmiştir. Bu bölümün kuzeyinde halvet hücresi yer almakta olup, tek bir hücre olması itibariyle aynı dönemde inşa edilen hamamlardan farklılık göstermektedir. Sıcaklık bölümünün üzerini örten tonoz örtüde belli aralıklarla boyutları değişkenlik gösteren dikdörtgen pencere açıklıklarına yer verilmiştir. Hamamın soğukluk bölümünde orijinal olmayan alçı süslemeler bulunmaktadır. Betonarme tavanda da dekoratif amaçlı sonraki yıllarda yapılan yağlı boya mevcuttur. Sıcaklığın gerisinde yer alan külhan bölümünde yuvarlak kemerli çevrelenen açıklık içerisinden ısıtma sağlanmaktadır. Beden duvarları moloz taş olan bu bölümün tavanı çelik boru kirişlerin üzerinde demir ızgaralar atılarak üst örtü oluşturulmuştur. Dumanın çıkışını sağlayan bacalar cephe boyunca kendini göstermektedir. Hamamın beden duvarlarında moloz taş ve kesme taş, üst örtülerde tuğla malzeme kullanılmıştır. Sıcaklık bölümünde göbek taşında, kurunlarda ve beden duvarlarının belli bir yüksekliğe kadar mermer malzeme kullanıldığı görülmüştür. Soğukluk bölümünde üst örtüyü taşıyan ahşaplarda, orijinal olmayan soğukluk bölümünü örten tavanda, sauna olarak kullanılan bölüm ahşaptır. Ayrıca yapının batı cephesinde taş çörtenler bulunmaktadır. Üst örtüde dışa yansıyan bacalarda da tuğla malzeme kullanılmıştır.

Yararlanılan Kaynaklar

Çınar, S. (2020). Erzurum’da Hamam Mimarisi ve Hamam Kültürü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Erat, B. (1999).Anadolu'da Türk Hamam Mimarisi, Osmanlı, 10: 392-399; Konyalı, İ. H. (1960). Abideleri ve Kitabeleri ile Erzurum Tarihi. İstanbul; Köşklü, Z. ve Çınar, S. (2020). Erzurum'da Osmanlı Dönemi Hamamları, Sanat Dergisi, 18: 117-136; Yurttaş ,H., Özkan, H., Köşklü, Z. vd. (200). Yolların, Suların ve Sanatın Buluştuğu Şehir Erzurum, Atatürk Üniversitesi Yayınları. Erzurum.