Trabzon’un Maçka ilçesinin sınırları içerisinde bulunan ve 1987 yılında milli park ilan edilen Altındere Milli Parkı’nda yer almaktadır. Manastır, Altındere Köyü’nün sınırları içerisindedir. Trabzon’a 47 kilometre, Maçka’ya 17 kilometre uzaklıktadır. Hristiyanlık inancına göre Atinalı iki keşiş tarafından Karadağ’ın eteklerinde MS IV. yüzyılda yapımına başlanan bu manastır; tanınan, Komnen ve Osmanlılar döneminde muhafaza edilen, itibar gösterilen ve manevi yücelikler yüklenen bir manastır olmuştur. Halk arasında Meryem Ana Kilisesi olarak da bilinen manastır, vadi tabanından yaklaşık 300 metre yükseklikte, Karadağ eteklerinde sarp bir kayalık üzerine ilk başta bir kaya kilisesi olarak inşa edilmiştir. Günümüzdeki şeklini ilk olarak MS XIII. yüzyılda aldı, XVIII. yüzyılda birçok bölümü yenilendi ve duvarlarının bir kısmı freskler ile süslenmiştir. XIX. yüzyılda eklenen kısımlar ile son halini almıştır.

Milli parka Trabzon-Erzurum karayolundan Maçka ilçe merkezine giden yola dönülerek ulaşım sağlanmaktadır. Manastır yoluna girildikten sonra manastıra ulaşmak için iki seçenek vardır. Birincisi yaklaşık 1.200 metre uzunluğunda ve daha çok yabancı ziyaretçilerin tercih ettiği ormanlık arazi içerisinde yer alan yürüyüş yoludur. İkincisi, vadi tabanından başlayıp minibüsler ile gidilen bir kısmı asfalt bir kısmı da stabilize olan yoldur. Bu yol manastıra yaklaşık 300 metre kala bitiyor ve geriye kalan 300 metrelik mesafe yürüyüş ile tamamlanmaktadır.

Sanatsal ve arkeolojik değerinin yanında Hristiyanlık dini açısından da önemli bir ibadet merkezidir. Meryem Ana adına kurulduğu rivayet edilen manastırın Sümela ismini siyah anlamına gelen melas sözcüğünden aldığı söylenmektedir. Sümela kelimesinin Meryem Ana’nın tasvirinin siyah renginde olmasından dolayı verildiği ya da bu ismin manastırın kurulduğu koyu renkli Karadağlar’dan geldiği düşünülmektedir.

Alanın uluslararası düzeyde tanınırlığını arttıran en önemli kültürel değerdir ve her yıl yerli ve yabancı turistlerin akınına uğramaktadır. 22. 09. 2015 yılında restorasyonuna başlanmıştır. 25. 05. 2019 tarihinde yeniden ziyarete açılmıştır. 2015 yılında 100 bini yabancı olmak üzere yaklaşık 500 bin kişi manastırı ziyaret etmiştir. Manastırın mülkiyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı’na aittir.