Saint George Kilisesi
DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Kilise
(Diyarbakır, MS III. Yüzyıl)
-
2024
Diyarbakır, zengin bir tarihe sahip olup farklı din ve kültüre ait önemli eserlere sahiptir. Bu eserlerden biri ‘Kara Papaz’ Kilisesi olarak da bilinen Aziz (Saint) George Kilisesidir. Kilise’ye verilen isim Saint George miladi III. veya IV. yüzyılda yaşamış ve Hıristiyanlık’ta saygı duyulan azizlerden biridir. Bir efsaneye göre ejderhayı yenen ünlü bir asker olan Saint George, Ortodoks Hıristiyanlarca 23 Nisan Saint George Günü olarak kutlanmaktadır. “Ejderha öldürme” motifi birçok kültürün efsanesinde bulunmaktadır. Özellikle Yunanlılarda bu motif çok yaygındır. Yunanlıların en çok tanınmış “ejderha öldürenleri” Herakles ile Perseus’dur. Hıristiyanlığın başlaması ile ejderha öldürme görevi azizlere ve kutsal kişilere geçmiştir. Saint George ismini taşıyan kiliseler Diyarbakır dışında Hatay’ın Altınözü ilçesinde ve yurt dışında ise Gürcistan’da ve diğer Ortodoks ülkelerde bulunmaktadır. Diyarbakır’ın Sur ilçesi İçkale’de Cevat Paşa mahallesinde yer almakta olup yapılan araştırmalara göre yapının Miladi III. veya IV. yüzyıla ait olduğu düşünülmektedir. Kilisenin içinde bulunduğu İçkale bölgesi, Dicle nehrinin yaklaşık 100 metre yukarısında yer almaktadır. MÖ 3000 ve öncesinde; Fiskaya olarak adlandırılan kayalık tepede ilk yerleşim yeri olarak kabul edilen höyüğün meydana gelmesiyle oluşumu başlamış ve Romalılar tarafından inşa edilen sur duvarları ile sınırlandırılmıştır. Tarih boyunca sürekli yönetim merkezi görevi görmüş olan İçkale; kuzeyde üç, batıda beş ve güneybatı da beş burçtan oluşmaktadır. Romalılar döneminde Tapınak olarak inşa edildiği düşünülen yapı, Bizans döneminde Kilise ve Artuklular döneminde Medrese, Osmanlı döneminde cephanelik ya da depo olarak kullanılmıştır. Ayrıca kilisenin batı kanadına Artuklular döneminde kubbeli hamam eklenmiştir.
İçkale’de bulunan tarihi yapıları geleceğe taşımak amacıyla restorasyon çalışmaları kapsamında “Müze Kompleksi Projesi” oluşturulmuştur. Diyarbakır İl Valiliği, Büyükşehir Belediyesi ve ÇEKÜL Vakfı işbirliği ile 2000 yılında çalışmalar başlatılmıştır. “İçkale Müze Kompleksi” adını alan proje kapsamında dokuz tarihi binaya yeniden işlev verilerek korunması sağlanmıştır. Bu eserler arasında yer alan Aziz George Kilisesi’nin son restorasyonu 2022 yılında Diyarbakır Röleve ve Anıtlar Müdürlüğü’nün izni ile başlatılmış ve restorasyon çalışması Artuklu Mimarlık tarafından yapılmış olup şuan sanat galerisi olarak kullanılmaktadır. Süryaniler için önemli bir kilisedir. Aziz George Kilisesi Kilisesi DKTVKK'nın 19.01.1980/A/2082 tarih ve karar ile tescil edilmiştir. Kilise, Vakıflar Genel Müdürlüğü veri tabanında 21.00.01/108 envanter numarası ile "Türkiye Kültür Mirasları" arasında kayıtlı bulunmaktadır.
Kilise; narteks, naos ve apsisten oluşmakta ve üç nefli doğu-batı yönünde 9,04 x 11,97 metre ölçülerinde dikdörtgen bir plana sahiptir. Yapı kilise mimarisi içerisinde kubbeli bazilika plan şemasındadır. 8,90 metre çapında eliptik kubbe örtülü, kalın masif kütlesi ile cephelerdeki sadelik genel yapı malzemesi ile ilişkilendirile bilinir. Kuzey ve güney cephede iki kadı pencereler ile masif duvarlar hafifletilmiş ve bu sayede naos aydınlatılmıştır. Yuvarlak kemer açıklıklı pencereler zemine kadar inmekte olup; kemer bitim noktalarında ahşap kirişlerin atılmasıyla pencereler iki bölüme ayrılmıştır. Yuvarlak kemerli pencerelerin üzerinde düz lentolu dikdörtgen formlu üst pencerelere yer verilmiştir. Pencere kemerleri tuğla malzeme ile örülmüştür. Doğu kanadı kilisenin kutsal mekânlarını içinde barındırmaktadır. Batı kanadını oluşturan narteksten naosa açılan üç adet kapı açıklığı mevcuttur. Yan neflere açılan kapılar yııvarlak kemer açıklığa sahipken, orta nefe açılan kapı düz lentolu dikdörtgen forma sahiptir. Kilisenin mimarisi, bölgedeki diğer Ortodoks kiliselerinde görülen geleneksel Süryani mimarisi ile örtüşmektedir. Dikdörtgen planlı bir yapıya sahip olan kilisenin inşasında taş ve tuğla gibi yerel malzemeler kullanılmıştır. Yüksek tavanı, büyük kapıları ve çoğunlukla yuvarlak kemerli pencereleriyle dikkat çekmektedir.
Referanslar
Aslanboğan, S. ve Hillez, S. (2011). Diyarbakır Kiliseleri, Medeniyeler Mirası Diyarbakır içinde, Ed. İrfan Yıldız, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Yayınları, ss. 396-397; Saint George Kilisesi (Diyarbakır) https://artuklumimarlik.com.tr/portfolio-item/saint-george-kilisesi-diyarbakir, (Erişim tarihi: 10.10.2024); Yılmazçelik, İ. (2014). 19. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır. Ankara: Türk Tarih Kurumu; 111: 43, 381-383; Ateş, Kakdaş D. ve Oğuz, Payaslı G. (2019). Diyarbakır İçkale Müze Kompleksinin Restorasyon Sonrası Koruma Açısından Değerlendirilmesi, Online Journal of Art and Design, 7 (4): 9-15; Güngör, Y. (2018). Kültürel Eksende Aya Yorgi (St. George) Kültü ve İnanç Turizmi Açısından Nikomedia (İzmit) İçin Önemi, Uluslararası Turizm Ekonomi ve İşletme Bilimleri Dergisi, 2(1): 72-81.