İzmir (Smyrna) Körfezi’nin doğusunda yer alan Nif (eski Olympos / bugün Kemalpaşa) Dağı, Bornova, Buca, Kemalpaşa ve Torbalı ilçelerinin ortak sınırları çevresinde konumlanmaktadır; kuzeyinde, Kemalpaşa (Nif - Kryos Çayı) Ovası ve Manisa (Sipylos) Dağı; doğusunda, Karabel Geçidi; güneyinde, Torbalı Ovası vardır. Nif Dağı, MÖ ikinci bin yılda Seha ve Mira ülkelerinin, Antik Çağ’da Aiolis ile İonia bölgelerinin sınırında yer almıştır; Lydia bölgesine de komşudur.

Nif Dağı, arazi yapısından dolayı su kaynaklarına, verimli topraklara ve madenlere (demir, kükürt vb.) sahiptir; çevresindeki ulaşım ağıyla hem deniz hem de iç kesim ile bağlantılıdır; ayrıca doğal korunaklıdır. Yerleşime elverişli doğası nedeniyle prehistorik çağlardan beri iskân edilmiştir ve çeşitli dönemlerden önemli kültür varlıkları barındırmaktadır.

İzmir’in çok yakınında olmasına rağmen, Nif Dağı’ndan antik kaynaklarda açıkça söz edilmez; yalnızca, Athenaios (M.S. II. – III. yüzyıl), şarap, bal ve güzel kokulu çiçeklerin eşit miktarda karışımından elde edilen ve en hoş içki olan bir tür nektar'ın Lydia Olymposuçevresinde üretildiğini aktarmaktadır (Athen. II, 38 vd.); bu Olympos, Nif Dağı ile özdeşlenir. Dağ ve yerleşmelerinden, Ortaçağ gezginleri de hiç bahsetmez, modern araştırıcılar ise yalnızca birkaç kale ve bir mağaraya değinmektedir.

Nif Dağı’nda, Prof. Dr. Elif Tül Tulunay başkanlığında bir ekip, İzmir ve Manisa illerini kapsayan 1999-2001 yılları bilimsel inceleme gezileri sonucunda, Kültür ve Turizm Bakanlığı ile İstanbul Üniversitesi'nin adına 2004-2005 yıllarında yüzey araştırmaları ve 2006-2019 yıllarında ilk arkeolojik kazılar gerçekleştirmiştir.

Bakanlar Kurulu Kararıyla İzmir İli Nif Dağı Kazısı ismiyle 01. 09. 2006 tarihinde başlayan kazılar, şimdiye kadar yalnızca Dağın doğu kesiminde, Karamattepe ve Ballıcaoluk (Kemalpaşa ilçesi) ile Dağkızılca ve Başpınar (Torbalı ilçesi) alanlarında, MÖ VIII. yüzyıldan MS XIV. yüzyıla dek tarihlendirilen önemli kültür varlıklarını gün ışığına çıkardı. Taşınabilir eserlerin tümü İzmir Arkeoloji Müzesi’ndedir. Henüz depolarda korunan bu eserler, teşhir için beklemektedir.

Bu öncelikli kazı alanları, kazı başkanlığının önerisi üzerine, 2007-2008 yıllarında, İzmir İki Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Bölge Kurulu tarafından Birinci Derece Arkeolojik Sit olarak tescillenmiş; 2014 ve 2015’te 1 Numaralı Kurul yetkisindeki Başpınar ve Dağkızılca Arkeolojik Sit alanları genişletilmiştir.

Karamattepe mevkiinde, keramik ve küçük buluntularla MÖ VIII. yüzyılın son çeyreğinden MÖ VI. yüzyıl ortalarına dek tarihlendirilen, genelde dikdörtgen mekânlara ait taş temel ve duvar kalıntılarına sahip, daha önce buradaki varlığı hiç bilinmeyen bir Geç Geometrik-Arkaik dönemleri yerleşimi gün ışığına çıkarılmıştır. Saptanılan dört in situ fırın kalıntısı ve bir taşınabilir pişmiş toprak fırın ile ana kayaca oyulmuş çeşitli biçim ve boyutlardaki çukurlar, kanallar ve buluntular, alanda bir metal işliğinin varlığını da kanıtlamaktadır. Bu bağlamda Karamattepe, Arkaik dönem demir üretimine ait her aşamadan örnekler barındıran eşsiz bir kontekste sahiptir. MÖ VI. yüzyılın ikinci yarısında (olasılıkla Pers istilası sonrasında) terk edildiği anlaşılan ve MÖ V. yüzyıla ait veriden yoksun olan bu alan, keramik ve sikke buluntularına göre, MÖ IV. yüzyılın son çeyreğinden (MÖ 325) itibaren, 75 yıl kadar bir nekropolis işlevinde kullanılmaktadır. Bu Erken Hellenistik dönem nekropolisinde, hem ölü gömme hem de ölü yakma geleneklerini yansıtan mezarlar bulunmuştur. Karamattepe, MÖ IX. yüzyıla dek inen erken kültür evreleri paylaştığı, akropolisi konumundaki Ballıcaoluk ile birlikte, Batı Anadolu arkeolojisinde çözüm bekleyen birçok soruna, dikkat çekici ve benzersiz buluntularıyla ışık tutmaya devam etmektedir.

Bugüne kalıntısı çok az ulaşmış Geometrik / Arkaik bir kırsal yerleşim ve metal üretim alanı olan Karamattepe, hem işlikleri hem de Hellenistik mezarları ile kazısı tamamlandıktan sonra arkeopark haline getirilmeye adaydır. Karamattepe’nin görsel düzenleme ve arttırılmış sanal gerçeklik uygulaması eşliğinde ziyarete açılması, ülke kültür ve turizmine yeni ve özgün bir arkeopark kazandıracaktır.

Ballıcaoluk mevkiindeki yerleşimin Hellenistik döneme ait görkemli savunma sistemi, özellikle doğu duvarında üç metrelik büyük taş bloklara ve güneyde bağımsız bir kuleye sahiptir. Sondaj ve kazılarda bulunan keramik ise, MÖ VIII. yüzyıldan MÖ II. yüzyıl ortalarına dek tarihlendirilmekte ve Karamattepe ile yakın benzerliği olan erken (Geç Geometrik-Arkaik) bir yerleşmenin de varlığını ortaya koymaktadır. Çalışmalar sırasında surların yanı sıra farklı yerleşimlerle ilgili olabilecek dikdörtgen mekânlara ait duvar kalıntıları, ana kayaya oyulmuş işlikler ve küçük buluntu vermeyen çoğu kiremit çatkılı mezarlar ile bir şapel bulunmaktadır.

Araştırmalar öncesinde literatürde kısaca bahsedilen bu yerleşmeyi, Recep Meriç, Ballıcıoluk adıyla bir kale veya askeri üs Ersin Doğer ve İsmail Gezgin de Kız Kalesi adıyla Smyrna’nın önemli bir dış savunma kalesi olarak nitelendirmekte ve Hellenistik döneme (MÖ IV. yüzyıl) tarihlendirilmektedir.

Dağkızılca mevkiinde tümülüs altı tek veya iki odalı mezarlar, pişmiş toprak lahitler ve taş kist (sandık) mezarlar bulunan büyük bir nekropolis mevcuttur. Buradaki özellikle oda mezarlar, maalesef kaçak kazıcılar tarafından yoğunlukla tahrip edilmiş ve soyulmuştur. Bu mezarlarda, mevcut duvarların plan ve rölövesini çizerek belgelemek amacıyla yapılan kazılarda ele geçen buluntular (keramik ve sikke), MÖ V. yüzyılın ikinci çeyreğinden, MS IV. yüzyıla dek geniş bir zaman dilimi içine tarihlendirilmektedir.

Dağkızılca Nekropolisi, Nif Dağı yöresinin Antik Çağ’daki mezar tipleri ve ölü gömme geleneklerine ışık tutacak önemli veriler içermektedir. Burada saptanacak tahrip edilmemiş bir oda mezar, kontekstiyle birlikte anıt eser olarak ziyarete açılmıştır.

Başpınar mevkii, toprak altına girmemiş duvar kalıntılarından dolayı yıllarca yoğun kaçak kazıya maruz kalmış, mermerleri parçalanarak kireç ocağında yakılmıştır. Nif Dağı Araştırma ve Kazı Projesi öncesinde herhangi bir bilimsel keşfin yapılmadığı bir Bizans yapı grubu yer almaktadır. Dıştan köşeli içten yuvarlak tek apsisli büyük yapı (A Yapısı); üç apsisli, tabanı opus sectile döşemeli kilise (B Yapısı) ve güneyindeki küçük şapelden (C Yapısı) oluşan bu yapı kompleksinde, A Yapısı’ın kazısı, duvarlarındaki freskler nedeniyle bir koruma çatısı olmadan tamamlanamamaktadır. Ne yazık ki yapıların süsleme ve mimariye ait mermer aksamı büyük ölçüde zarar görmüştür. Fakat parçalanmış mermerlerden üçlü pencere pervazlarının tespiti ve pencere camlarının alçı çerçeveleri içinde in situ bulunmaları sonucunda, bu dönem mimarisine ilişkin kesinlik kazanmamış konular aydınlatılmıştır. Ayrıca yapıların içinde ve çevresinde çoğu kiremit çatkılı 43 mezar ortaya çıkarılmıştır.

Başpınar küçük buluntuları (çeşitli sikkeler ile çoğunluğu MS XIII. yüzyıl Laskarisler dönemine tarihlendirilen sırlı keramik ve cam parçaları) arasında çok nadir örnekler yer almaktadır. Laskarisler döneminde (MS XIII. yüzyıl) Bizans Devleti’nin başkenti konumundaki Nymphaion’a (eski Nif / bugünkü Kemalpaşa) yakınlığı ve buluntularından çoğunun bu döneme ait nadir eserler olması nedeniyle ayrıcalıklı bir yer kazanan bu büyük yapı grubu, ilk kez Nif Dağı kazı çalışmalarıyla arkeoloji literatürüne girer ve uluslararası düzeyde büyük ilgi çekmektedir. Başpınar Yapı Kompleksi, özellikle duvarlarının iç kısmı fresklerle kaplı olan A Yapısı’nın üzeri koruma çatısı ile örtülerek kazı ve restorasyon çalışmaları tamamlandığında hem kültür hem de inanç turizmi açısından yerli ve özellikle yabancı turistler için önemli bir ziyaret yeri olarak öne çıkacaktır.

İzmir’in merkezine yaklaşık 40 kilometre uzaklıkta hem Kemalpaşa hem Torbalı hem de Buca (dağ yolu) üzerinden kolayca erişilebilen Nif Dağı kazı alanları, henüz örenyeri statüsünde değildir. Buraya en yakın örenyeri Torbalı’daki Metropolis antik kentidir. Ayrıca Kemalpaşa’ya bağlı Ulucak’ta ve Bornova’ya bağlı Yeşilova’da prehistorik höyük kazıları sürmektedir.

Nif Dağı kazısı, başlangıcından itibaren, Türkiye üniversitelerinden çeşitli dallarda uzman bilim insanlarının özveri ve uyum içinde birlikte çalıştığı, arkeoloji odaklı ulusal bir multi disipliner projedir. Amacı, Batı Anadolu’nun bu dağlık ve kırsal kesimindeki kültür varlıklarını gün ışığına çıkararak, bölgeler arası ilişkiler ve yerel atölyeler konusuna yeni bilgi ve ipuçları kazandırmak, yörenin kültür tarihini aydınlatan buluntu ve bulguları yayınlarla bilim dünyasına sunmak; kültür varlıklarına sahip çıkarak, bunları gelecek kuşaklara eksiksiz iletmektir.