İktisat yazınında, tek bir üreticinin veya satıcının (tekelcinin) bir malı farklı alıcılara farklı fiyatlardan satması fiyat farklılaştırması olarak ifade edilmektedir. Fiyat farklılaştırmasında tekelcinin (monopolcünün) amacı, toplam kârını daha çok arttırmak amacıyla, bir malı farklılaştırması veya malı farklılaştırmadan farklı fiyatlardan satması yoluyla tüketici rantının tamamını veya bir kısmını almak ya da zarar etmişse bu zararı yok etmektir. Fiyat farklılaştırmasının yapılabilmesi için öncelikle, firmanın ürün fiyatı üzerinde kontrolünün olması gereklidir. Örneğin; piyasa fiyatını veri olarak kabul eden rekabetçi bir firma fiyat farklılaştırması yapamaz. Fiyat farklılaştırması kârını maksimize etmek isteyen tekelci için rasyonel bir stratejidir. Çünkü farklı müşterilere farklı fiyatlar uygulayarak tekelci firma kârını arttırabilmektedir. Tekelci fiyat farklılaştırmasıyla, ürününü her bir alıcının ödemeye razı olduğu fiyat düzeyinden satmaya uğraşır. Bu amaçla müşterilerin ödemeye hazır oldukları fiyata göre ayrıştırılması gerekir. Müşteriler bölgesel olarak ayrıştırılabileceği gibi, yaşa, cinsiyete, gelir ve eğitim düzeyine göre de ayrıştırma yapılabilir. Fiyat farklılaştırması, yalnızca tekelci firma tarafından yapılmaz. Negatif eğimli talep eğrisine, yani az ya da çok tekelci güce sahip tekelci (monopolcü) rekabet ve oligopol piyasalarındaki firmalar da fiyat farklılaştırması uygulayabilmektedir.

Fiyat farklılaştırması, birinci, ikinci ve üçüncü derece fiyat farklılaştırması olmak üzere tekelci tarafından çeşitli şekillerde uygulanabilir:

Birinci derece fiyat farklılaştırması (Birimler arasında fiyat farklılaştırması): Tekelci tarafından her bir birim malın mümkün olabilecek en yüksek fiyata bu malı almaya razı olan müşteriye satılması, yani her tüketiciye farklı fiyat uygulanmasıdır. Bu durum, tam fiyat farklılaştırması olarak da ifade edilir. Burada tekelcinin amacı tüketici rantının tamamını ele geçirmektir. Ancak bu tür bir fiyat farklılaştırmasının yapılabilmesi için, tekelcinin her bir tüketicinin ödemeye razı olduğu maksimum fiyatı belirlemesi gerekir ki bu gerçek hayatta pek mümkün değildir.

İkinci derece fiyat farklılaştırması (Miktarlar arasında fiyat farklılaştırması): Tekelcinin farklı miktarlardaki ürünleri farklı fiyatlardan satmak istemesidir. Bu fiyat farklılaştırmasında tekelci belli miktardaki malların birimi başına tek fiyat, bu miktardan sonra ilave mal birimlerine ise daha düşük fiyat belirleyebilmektedir. Bu fiyat farklılaştırmasında tüketicilerin mala olan talebinin uyarılması için tüketicilerin satın aldığı mal miktarı artıkça tekelci birim fiyatı düşürmektedir. Tekelci böylelikle tüketici rantının tamamını olmasa bile, bir bölümünü alabilmektedir. Doğal gaz, elektrik ve su gibi ürünler için ikinci derece fiyat farklılaştırması uygulanabilmektedir.

Üçüncü derece fiyat farklılaştırması (Müşteriler arasında fiyat farklılaştırması): Tekelci tarafından ayrı piyasalarda farklı fiyat uygulanması veya aynı müşteri grubu içindeki tüketiciler bölümlere ayrılarak farklı fiyat uygulanmasıdır. Ancak, müşteriler (alıcılar) arasında böyle bir fiyat farklılaştırması uygulanabilmesi için aşağıda belirtilen koşulların sağlanması gereklidir.

1) Piyasa alt piyasalara bölünebilmelidir. Piyasanın farklı bölümlere ayrılması çeşitli şekillerde olabilmektedir. Örneğin, yetişkinler ve çocuklar için iki farklı fiyat uygulaması mümkündür. Yine elektrik fiyatları ticari kullanıcılar ve konutlar için farklı uygulanabilmektedir. Tekelci ürettiği malı kendi ülkesinde farklı, yurtdışında farklı fiyattan satabilmektedir. Örneğin Türkiye’de özellikle All Inclusive (Her şey dâhil) tatil paketleri yurtdışı tüketiciler için daha düşük fiyattan, yurtiçi tüketiciler için ise daha yüksek fiyattan satılabilmektedir. Piyasa alt piyasalara bölünürken firmaya ilave bir maliyet yüklememelidir. Eğer fiyat farklılaştırması sonucu elde edilecek hasılat artışı, firma tarafından ürün farklılaştırması ya da piyasanın alt piyasalara bölünmesi için harcanırsa fiyat farklılaştırması amacına ulaşamaz.

2) Fiyat farklılaştırması yapılabilmesinin diğer bir koşulu da arbitrajın engellenmesidir. Bir malın fiyatının düşük olduğu piyasadan alınıp, fiyatının yüksek olduğu piyasada satılması sonucu piyasalar arasındaki fiyat farklılığından kâr elde edilmesine arbitraj denir. Bu tür fiyat farklılaştırmasında alıcıların malı başka alıcılara satması ya imkânsız olmalı ya da yüksek maliyetli olmalıdır. Aksi takdirde kimse ürünü, firmanın belli bir piyasa için belirlediği yüksek fiyattan satın almamaktadır.

3) Bir başka koşul da alt piyasalardaki farklı alıcılara ait talebin fiyat esnekliğinin farklı olması gerekmesidir. Talep esnekliğindeki farklılık, piyasalar arasındaki gelir farklılığından, zevklerdeki farklılıklardan veya ikame farklılıklarından kaynaklanabilmektedir. Farklı alıcıların farklı bir malı satın alma konusundaki istekleri de farklıdır. Bir mal karşısında A kişisinin bireysel talep eğrisi esnek değil, B kişisinin bireysel talep eğrisi esnek ise; A’nın tüketeceği malın fiyatını artırarak, B’nin tüketeceği malın fiyatını ise daha düşük tutarak yüksek satış geliri sağlamak mümkündür. Fiyat farklılaştırması ile yüksek talep esnekliğinin olduğu alt piyasada düşük fiyat, düşük talep esnekliğinin olduğu alt piyasada ise daha yüksek fiyat uygulanarak tekelcinin satış hasılatını arttırması amaçlanmaktadır.

Fiyat farklılaştırmasının başarıya ulaşabilmesi için özet olarak farklı taleplere sahip müşterilerin talepleri doğru tahmin edilmeli; farklı piyasa bölümlerindeki müşteriler birbirinden izole edilmeli; fiyat farklılaştırması için yapılan giderler, farklılaştırma sonucu elde edilen gelirleri aşmamalı; firma tarafından yüksek fiyatın uygulandığı pazar bölümünde rakip firmaların daha düşük fiyattan ürün satma şansı olmamalıdır.