Mama Hatun Külliyesi, Erzincan’a bağlı Tercan ilçesinde ve özellikle ulaşım kolaylığı olan Erzincan-Erzurum karayolu üzerinde ilçe merkezinde yer alıyor. Külliye Erzincan merkeze yaklaşık olarak 90 kilometre mesafededir. Bu külliye Saltuklu Beyliği hükümdarı II. İzzettin Saltuk’un (1191) kızı ve Saltuklu prensesi Mama Hatun adına yaptırıldı. Külliyede kervansaray, hamam ve kümbet bulunuyor. Külliyenin en büyük yapısı kervansaray XIII. yüzyılın başında yaptırıldı. Kervansaray kare planlı olup sarı kesme taş bloklardan yapılan oldukça görkemli bir yapıdır. Eş odaklı kervansaraylar grubunda yer alan yapı 51x51 metre ölçüleriyle Alara Han ve Ashab’ı Keyf Hana göre daha büyüktür. Yapının köşelerinde silindirik kuleler dikkat çekiyor. Diğer cephelerde yarım silindir veya dikdörtgen kesitli payandalar kullanıldı. Kervansaraya doğu yönünde bulunan taç kapıdan giriliyor. Taç kapının köşelerinde birer sütunce ve iki niş bulunuyor. Yapının iç kısmında ortada bulunan büyük bir avlu ve etrafında odalar, eyvanlar ve bir ahır bulunuyor.

Mama Hatun Kümbeti mimarı Ahlatlı Ebu’n-Nema Bin Mufaddal’dir. Kümbet eşsiz dairesel planlı bir yapıya sahiptir. Anadolu kümbet mimarisinin tek özgün yapısı olarak dikkat çekiyor. Kümbet taç kapısında kitabelerde kurandan alınan ayetler, Hz. Muhammed ve dört halifenin adları yer alıyorken birinde mimarın ismine yer verildi. Yapının ortasında yer alan kümbet tipik Ahlat kümbetlerini andırıyor. Yapı sarı kesme taştan inşa edildi ve iki bölümden oluştu. Ortada bulunan kümbet ve dışında onu çevreleyen 2,5 metre kalınlığında duvarlar bulunuyor. Çevreleyen duvar içten on üç nişten oluşuyor. Bu nişlere Mama Hatun’un yakınları olduğuna inanılan kişilerin bulunduğu sandukalar yerleştirildi. Evliya çelebi tarafından kaydedilen bu sandukaların orijinalleri yerine sonraki tarihlerde sembolik sandukalar yerleştirildi. Kümbet iki katlı olup dıştan dışbükey dilimler, köşelerde ince uzun sütuncelerle son buluyor. Kümbet sekiz köşeli kaide üzerinde yükseliyor. Mezar odası çapraz tonozludur ve ayrı kapısı bulunuyor. Mezar odasının üzerindeki mescide yedi basamakla çıkılıyor. Yapının taç kapısı görülmeye değerdir. Mukarnas dolgu, çeşitli geometrik motifler, çok dilimli rozetler ve dörtlü düğümlerle bezendi. Bordürlü dikdörtgen niş içindeki mazgal pencereler üzüm salkımı, palmet ve rumi süslemelidir. Kümbet ile kervansaray arasında dikdörtgen planlı hamam bulunuyor. Oldukça küçük ölçülerde olan yapıda soyunmalık, ılıklık, sıcaklık bölümlerinin yanında iki halvet mekanı, külhan ve havuz bulunuyor. Hamam yakın zamanda onarım geçirdi. Külliye yapılarından bir diğeri camidir. Cami yıkıldı ve yerine yeni bir cami inşa edildi.

Türk mimarlığının anıtsal yapılarından biri olan Külliye, Erzurum- Erzincan yolu üzerinde yer alan Tercan şehir merkezinde bulunmaktadır. Kümbet, hamam ve camiden oluşan Külliye’nin bir parçasını da kervansaray oluşturmaktadır. Kervansaray, ticaretin bir ülke için çok önemli olduğu Selçuklular devrinde, kervanların konaklaması ve Erzurum–Erzincan arasındaki yol güvenliğinin sağlanması amacıyla, Saltuklu hükümdarı İzzeddin Saltuk’un kızı Melike Mama Hatun (1191–1200) tarafından yaptırılmıştır. İnşa kitabesi bulunmayan kervansarayın XVIII. yüzyılın sonlarında yaptırıldığı tahmin edilmektedir.

Doğu–batı yönünde kesme taştan inşa edilen kare planlı yapının dış duvarları dört köşe silindirik kuleler, cephelerde yarım silindirik veya dikdörtgen kesitli payandalarla desteklenmektedir. Doğu cephesinin ortasında dışarıya taşan taç kapının köşelerinde birer sütünce ve iki yanında da birer niş vardır. Basık kemerli taç kapı açıklığından girilen, doğu–batı yönünde uzan ve bir koridor gibi düzenlenen beşik tonozla örtülü bir sofa vasıtasıyla avluya varılmaktadır. Sofanın doğu kanadında, dikdörtgen planlı ve sivri beşik tonozla örtülü karşılıklı birer mekân, kuzey duvarının doğu köşesinde de, sofa ile çatının bağlantısını sağlayan bir merdiven yer almaktadır. Sofanın avluya açılan batı kanadı ve kuzey-güney yönünde uzanan revakların gerisinde beşik tonozla örtülü beşer oda ve eyvanlar bulunmaktadır. Bu mekânların kuzey ve güney kesiminde, yapının uzunluğuna yerleştirilen ve iki mekân olarak tasarlanmış beşik tonozla örtülü birer ahır, kuzey kanadını oluşturan ahırın batı ucunda da ahıra açılan iki oda yer almaktadır. Güney kenarındaki dikdörtgen planlı oda sivri beşik tonozla, kuzey kanattaki kareye yakın oda ise, manastır tonozuyla örtülüdür. Batı cephesinde bir çıkış kapısı olan kervansaray, Osmanlı döneminde birçok defa tamir edildiğinden özgünlüğünü kaybetmiş ve yakın zamanlara kadar askeri ihtiyaçlarda kullanılmıştır.

Külliye’nin en önemli yapısı kesme taştan inşa edilen iki katlı Mama Hatun kümbettir. Saltuklu Melikesi Mama Hatun ve yakınları adına inşa edilmiş olan kümbetin giriş kapısındaki sülüs kitabeden anlaşıldığına göre, kümbeti “Ebu’n – Nemâ bin Mufaddulü’l – Ahvâl el – Hılatî ” adlı bir mimar yapmıştır. Bu da Ahlatlı bir ustadır. Kitabesinde tarihi bulunmayan kümbetin eldeki kaynaklara ve yapılış üslubuna göre, XII. yüzyılın sonu veya XIII. yüzyılın başlarında yapıldığı tahmin edilmektedir.

Kümbet, daire biçiminde bir çevre duvarıyla çevrilen avlunun tam ortasın yer almaktadır. Çevre duvarının batısında, dışa taşarak yükselen anıtsal taç kapı bulunmaktadır. Mukarnas kavsaralı derin bir niş içinde yer alan kapı, iki yanda sütünce ve üstten sivri bir kemerle çevrilidir. Kapı nişinin cephesi ve kemer yüzünde kûfî yazılı ayetler, kapı iç tarafında usta kitabesi ve sütuncelerin mukarnaslı başlığında peygamber ve dört halifenin isimleri yazılıdır. Dıştan geniş bir bordür ile geometrik bir çerçeve içine alınan taç kapının iki yanında iki niş yer almaktadır. Çevre duvarının iç tarafına 13 kemerli niş açıldı. Avlunun ortasında kesme taştan inşa edilen iki katlı kümbet ise, köşeleri pahlanmış kare planlı bir kaide üzerinde sekiz dilimli gövdeden oluşmakta ve üzeri içten kubbe, dıştan sekiz dilimli külahla örtülüdür. Kümbetin üst (mescit) ve alt kat (mumyalık) kapıları güney yönündedir. Dış gövde gibi dilimli olarak düzenlenmiş üst kat, üç yöne açılmış pencerelerle ışıklandırılmaktadır. Kare planlı ve tonozlu olan yedi basamakla inilen alt katta bugün sandukası olmayan Mama Hatun gömülüdür. En son kaba onarımı ile orjinalliği epey zarar görerek bozulmuştur.

Kervansarayının kuzey doğusunda Mama Hatun adına inşa edilen hamamın kitabesi yoktur. Ancak hamamın kervansaray ve kümbet ile birlikte XIII yüzyılda inşa edildiği sanılmaktadır. Doğu–batı yönünde inşa edilen dikdörtgen planlı hamam, soyunmalık, soğukluk, sıcaklık ve su deposu bölümünden oluşmaktadır. Hamamın batı kanadında yer alan dikdörtgen planlı soyunmalık, sivri kemerli beşik tonozla örtülüdür ve ortasında altı gen bir havuz bulunmaktadır. Kare planlı ve kubbe ile örtülü soğukluktan, basık bir kubbeyle örtülü dikdörtgen sıcaklığa geçilmektedir. Sıcaklığın batısında kare planlı ve kubbeli, güneyinde ise sivri beşik tonozla örtülü iki halvet mekân bulunmaktadır. Hamamın doğusundaki su deposu ise dikdörtgen planlıdır ve uzun bir mekân olup, üzeri sivri beşik tonozla örtülüdür. Çeşitli dönemlerde yapılan onarım ve eklemelerle orijinal halini büyük ölçüde kaybeden hamam, son onarımda düzgün kesme taşlarla kaplanarak yepyeni bir görünüme kavuşturuldu. Külliye yapıları arasında zikredilen cami ise yıkılmış ve yerine yeni bir cami inşa edilmiştir.