Kırkgöz Han
Kervansaray ve Han Han Doğal ve Kültürel Miras Kervansaray Han
-
2019
Kırkgöz ya da bazen Çubuk Boğazı’na yakınlığı nedeni ile Çubuk Hanı olarak anılan bina, Antalya’nın Döşemealtı ilçesine bağlı Bıyıklı Köyü’nün 720 metre güneybatısında yer almaktadır. Bina, Akdeniz sahillerini İstanbul’a bağlayan Antalya-İstanbul yolunun Antalya-Dinar’a Burdur üzerinden giden bölümünde Evdir Han’dan sonra ikinci duraktır. Yapının, taç kapısının sivri kemerli kavsarasında yer alan altı satırlık kitabesine göre II. Gıyaseddin Keyhüsrev tarafından, onun sultanlığı döneminde, ismetü’d-dünya ve’d-din Sitte melike (muhtemelen sultanın çok sevdiği eşi Gürcü Hatun) için yaptırılmıştır.
Han, günümüze kadar farklı tarihlerde çeşitli onarımlar görmüştür. En son 2006 yılında, Antalya Müzesi tarafından restorasyona yönelik kazı ve temizlik çalışmaları yapılmış ve 2007- 2011 yılları arasında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından restore edilmiştir. Günümüzde özel bir şirkete kiraya verilmiş olup ziyarete açıktır. Eğimli bir arazi üzerinde 3452 metrekarelik bir alanı kaplayan Han, kuzey-güney yönünde 65,50x52,70 metre ölçülerinde dikdörtgen planlıdır. Yapı, Kargı Han gibi avlunun bir kenarına yerleştirilmiş tek bölüm halinden oluşan kapalı bölüme sahip karma plan tipindedir. Han, güneydeki 52,70x51,45 metre ölçülerinde kareye yakın dikdörtgen planlı açık avlu ve kuzeyine bitişik doğu-batı yönünde 52,50x13,10 metre ölçülerinde dikdörtgen kapalı bölümden oluşmaktadır. Dıştan, köşelerde ve cephelerde bulunan 16 dikdörtgen kesitli payanda ile desteklenmektedir. Avlu, doğu ve batı yönden revaklıdır. Doğudaki revakın kuzeyindeki biriminde dışarı ile bağlantılı açıklık, burada ahşap bir kuruluşa sahip tuvalet mekanına işaret etmektedir. Avlunun dört köşesinde farklı işlevlere hizmet eden dikdörtgen mekanlar bulunmaktadır. Bunlardan giriş eyvanının batısındaki mekanın içindeki kanal ve batı yöndeki sekisi ile kuzeyindeki dışarıya açılan niş, buranın ıslak bir hacme hizmet ettiğini göstermektedir.
Avlu ortasında, yaklaşık kareye yakın dikdörtgen bir alanı kaplayan köşk mescite ait farklı boyutlarda ayak kalıntıları bulunmaktadır. Bunlardan güneydoğudaki ayağa bitişik bir kuyu vardır. Avlunun güneybatı köşesinde, muhtemelen sonradan yapılmış fırına ait izler vardır. Bu fırının yapıda kullanılan kiremitleri pişirmek için kullanıldığı anlaşılmaktadır. Kapalı bölüm, doğu-batı yönünde 46x9 metre ölçülerinde tek bölümden oluşmaktadır. Mekânın güneyinde yolcuların konakladığı bir seki, doğu ve batı duvarında ikişer mazgal pencere bulunurken kuzey duvarı sağırdır.
Avlu ve kapalı bölüm taç kapıları güney cephe ortasında, aynı eksende yer almaktadır. Avlu kapısı kapalı bölüme göre beden duvarlarından yüksek ve dışa taşkın, tonoz kavsaralı ve sivri kemerlidir. Yapıda kullanılan kemerler sivri, kapılarda basıktır. Örtüde ise, sivri beşik tonoz tercih edilmektedir. Binanın duvar kalınlıkları 1,70-2,10 metre arasında değişmektedir. Malzeme olarak moloz ve kaba yonu, kemer ve kapılarda ise düzgün kesme taş kullanılmaktadır. Üst bölümlerde yer yer tuğla ve devşirme taşlar (Roma ve Bizans Dönemi) göze çarpmaktadır. Ayrıca kervansaraylarda sıklıkla görülen taşçı işaretlerine burada da rastlanmaktadır. Tespit edilen 18 farklı işaretin toplam sayısı 64’tür.
Referanslar
Demir, A. (1988). Kırkgöz Han, İlgi, 54/Yaz: 17-20; Rott, H. (1908). Kleinasiatische Denkmaler aus Pisidian, Pamphylien, Kappadokien und Lykien, Leipzig; Süer, T. (1975). The Kırkgöz Han In Antalya (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara: Ortadoğu Teknik Üniversitesi, Mimarlık Fakültesi, Restorasyon Bölümü; Vgm Arşivi. Kırkgöz Han Dosyası; Turan, O. (1993). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat; Tükel Yavuz, A. (1995). Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansaraylarının Tipolojisi. IV. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyet Sempozyumu Bildirileri (ss. 183-198); http://www.cekulvakfi.org.tr/files/dosyalar-haber/ipekyolu_harita.pdf, (Erişim tarihi: 27.12.2019).
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Bakırer, Ö. (2002). Anadolu Selçuklu mimarisinde Taşçı İşaretleri. Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu, Prof.Dr. Gönül Öney’e Armağan (ss. 59-69); Erdmann, K. (1961). Das Anatolische Karavansaray Des 13. Jahhunderts, I, Katalog-Abbildungen, Berlin; Özergin, M. K. (1959). Anadolu Selçuklu Çağında Anadolu Yolları, (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü; Özergin, M. K. (1965). Selçuklu Kervansarayları. Tarih Dergisi, 15(20): 141–170; Palaz Y. S. (2017). II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi Mimari Eserleri (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü; Redford, S. (2009). The Inscription of the Kırkgöz Hanı and the Problem of Textual Transmission in Seljuk Anatolia, Adalya, 12: 347-360; Ulusoy Binan, D. (2009). Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretlerinin Tanımlama, Belgeleme ve Değerlendirilmesi. Geçmişten Geleceğe Su Yapılarında Taş (19-20 Aralık 2008). Antalya: Mimarlar Odası Yayınları: 143-152.