İzmir – Kasaba Demiryolu
Ulaştırma İşletmeciliği Demiryolu Yolcu taşımacılığı
(1866 - )
-
2020
İzmir ile Kasaba (Turgutlu) arasında demiryolu yapılması için 99 yıllık ayrıcalık 4 Temmuz 1863’te Edward Price’a verilmiş olup yapımına 19 Nisan 1864’te başlandı. Böylece yapım ve işletmeciliği İngilizler tarafından gerçekleştirildi. 93,25 kilometre uzunluğundaki İzmir-Kasaba Demiryolu hattının ilk etabında İzmir (Basmane Garı), Menemen, Manisa ve Turgutlu istasyonları yer almaktadır. Demiryolu, gidiş-geliş iki hat şeklinde inşa edildi. İzmir Kasaba Demiryolu 23 Ocak 1866’da Aydın demiryolundan birkaç ay önce açılarak Anadolu’daki ilk demiryolu hattı olma unvanına sahip oldu.
Demiryolu işletme ayrıcalığını alan Edward Price, 20 milyon Frank sermaye ile İzmir-Kasaba Demiryolu Şirketi’ni kurdu. Yapılan antlaşma ile bu sermaye yüzde 6 faizle hükümet tarafından teminat altına alındı. Antlaşmaya göre şirket, net gelirinin yarısını masraf olarak çıkacak, kalan miktarı 2.310 bin Frank’tan az olursa, bu açık hazine tarafından karşılanacaktı. Osmanlı Devleti istediği zaman karşılığını ödeyerek şirketi satın alabileceğini belirtmekteydi. 1872 yılında şirket, hükümetten Kasaba’da son bulan bu hattın Alaşehir’e kadar uzatılma hakkını da aldı. Hat üzerindeki istasyonlar; Basmane, Çiğli, Ulucak, Menemen, Emiralem, Hamidiye, Horozköy, Manisa, Çobanisa, Kasaba, Orhanlı, Ahmedli, Salhalı, Menavak, Dereköyü, Alkan ve Alaşehir’dir.
1885 yılında imzalanan bir diğer mukavelenamede, şirket adına Mösyö Vilyem Florans Vanson imza attı. 1888 yılında ise bir diğer mukavelename daha imzalandı. Buna göre Manisa’dan başlamak üzere Akhisar ve Kırkağaç’tan geçip Soma’ya bağlanan 92 kilometre uzunluğunda yeni bir hattın daha yapımına karar verildi. Mukavele süresinin sonunda hükümet sahip olduğu hukuka dayanarak İzmir-Kasaba-Alaşehir demiryollarının idaresini ele alacaktı.
22 Şubat 1893 tarihinde imzalanan antlaşmayla hatların işletme hakkı hükümet tarafından Mösyö Nakelmakiris’e verildi. Bu antlaşmayla, Alaşehir’den başlayıp Afyonkarahisar’a kadar uzanan bir hattın inşa ve işletme ayrıcalıkları da verildi. Kasaba – Alaşehir hattı 1875, Alaşehir – Afyonkarahisar hattı ise 1897 yılında tamamlanarak hizmete girdi. İzmir – Kasaba Demiryolu hattının Afyonkarahisar’a kadar uzatılması sonucu İzmir’in ekonomik önemi arttı ve buradaki ticaret daha fazla gelişmeye başladı.
İzmir-Kasaba Demiryolu'nun şubesi olan İzmir-Bornova hattı 20 Temmuz 1865 tarihinde yapıldı. Punta (Alsancak) istasyonu ile Kemer ve ardından Bornova istasyonunu bağlayan 40 kilometrelik uzunluğundaki hat ile Bornova’ya olan talep artmış ve ilçe eski parlak günlerine geri döndü. Bu hattın da işletme hakkı Mösyö Nakelmakiris’e verildi.
İzmir – Kasaba Demiryolu hattı ve sonrasında yapılan uzatma hatlar ile Ege Bölgesi’nin iç bölümlerinde üretilen incir, üzüm, pamuk, buğday, bakliyat ve tütün gibi tarım ürünleri ile bölgede çıkarılan madenler bu hat üzerinden İzmir’e ve oradan da yurtdışına ihraç edilmiş olup, İngilizlerin ürettiği sanayi malları da hat üzerinden İç Ege’ye ulaştırıldı. Taşıma kapasitesinin yüksekliği ve hızı nedeniyle demiryolu taşımacılığı geleneksel taşıma yöntemi olan deve ve katır taşımacılığını kötü yönde etkiledi. Demiryolu üzerinde bulunan küçük yerleşim yerleri hızla büyüyerek kasaba ve ilçe durumuna yükseldi. XIX. yüzyıl’da 100 bin olan İzmir kenti nüfusu, demiryolu yapımından sonra 200 bine ulaştı.
Referanslar
Kolay, A., (2011). İzmir-Kasaba ve Uzantısı Demiryolu Hatları (1863-1897) (Yayınlanmamış doktora tezi). İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü; Kolay, A., (2017). Anadolu’da İşletmeye Açılan İlk Demiryolu Hattı: İzmir-Kasaba (Turgutlu) Demiryolu, Asos Journal, The Journal of Academic Social Science, 5 (54): 89-106; Uzuntepe, G., (2000). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Demiryolu: İzmir-Aydın-Kasaba (Turgutlu) (1856-1897) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Ayrıntılı bilgi için bakınız
Uzuntepe, G., (2000). Osmanlı İmparatorluğunda İlk Demiryolu: İzmir-Aydın-Kasaba (Turgutlu) (1856-1897) (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.