Gre Fılla, Türkiye’nin Diyarbakır iline bağlı Kocaköy ilçesi yakınlarında, Yukarı Dicle Havzası’nda Ambar Çayı kenarında yer alan bir Çanak Çömleksiz Neolitik (PPN) yerleşimidir. Ambar Barajı Projesi kapsamında 2018-2022 yılları arasında kurtarma kazıları sonucu ortaya çıkarılmıştır (Ökse 2020; Ekinbaş-Can 2025). 

Yerleşim, kalibre edilmiş tarihlere göre MÖ 9300 civarında kurulmuş ve yaklaşık MÖ 7550’ye kadar iskân görmüştür. Bu süreçte iki ana evre tespit edilmiştir: Çanak Çömleksiz Neolitik A (PPNA) ve Çanak Çömleksiz Neolitik B (PPNB). Erken evrede (PPNA) yuvarlak ve oval planlı çukur yapılar öne çıkarken, PPNB döneminde yüzey üzerine inşa edilen dörtgen planlı konutlar ile kamusal özel amaçlarla kullanılan çukur yapılar birlikte kullanılmıştır (Ekinbaş-Can ve Ökse 2024).

Gre Fılla’nın erken yerleşim tabakalarında (PPNA), yuvarlak ve oval planlı çukur yapılar, küçük ocaklar ve depolama birimleriyle karakterizedir. Yerleşim sakinleri ölülerini bu dönemde taban altına duvar dibine yanlarına boncuk, oluklu taş, bız gibi malzemeler bırakarak gömmüşlerdir (Ekinbaş-Can 2024). Bu yapılar, dönemin diğer Yukarı Dicle merkezleri olan Çayönü, Gusir Höyük ve Körtik Tepe’deki örneklerle benzerlik göstermektedir. Tabanların altında basit toprak gömüler bulunmuş, mezarlara boncuklar, deniz kabukları ve minyatür kap modelleri bırakılmıştır.

Çanak Çömleksiz Neolitik B evresinde ise yerleşimde planlama çeşitlenmiştir. Oval çukur yapılar, dört taş paye üzerine oturtulmuş ahşap çatılarıyla dikkat çeker (Ekinbaş-Can 2024a). Bu yapılar, kasıtlı olarak taş ve kerpiç molozlarıyla doldurulmuş; dolgularda hayvan kemikleri, figürinler, taş aletler ve boncuklar (Ekinbaş-Can 2024b) ele geçmiştir. Bu durum, çukur yapıların ritüel amaçlı toplu kullanım alanları olduğunu düşündürmektedir. Çevresindeki dörtgen planlı yapılar ise konut olarak işlev görmüş, ocaklar, öğütme taşları ve havanlar gibi buluntular bu yorumu desteklemiştir.

Gre Fılla, hem yontmataş hem de sürtmetaş endüstrisi açısından zengin bir repertuvara sahiptir. Çakmaktaşı ve obsidyenden yapılmış çeşitli aletler, özellikle geçiş ekonomisine dair ipuçları sunar. Sürtmetaş buluntular arasında bezemeli ve bezemesiz bileği taşları, zoomorfik havaneleri ve kabartmalı taş levhalar öne çıkar (Çiftçi 2025). Ayrıca taş labretler, kemik plakalar ve pişmiş topraktan figürinler ritüel veya sembolik kullanımlara işaret eder.

PPNB döneminde tespit edilen bazı büyük yapılar, ritüel aktivitelerin merkezi olmuştur. Örneğin, ortalama 10,5 × 10,5 metre boyutlarındaki bir çukur yapının (Yapı 15.1) iç yüzeyine yerleştirilen steller, oturma sekileri ve sunaklar, kolektif törenlerin yapıldığını göstermektedir (Ekinbaş-Can, 2025a). Bu yapıda ele geçen domuz heykelleri, insan yüzü kabartmalı sunaklar ve sıvı akıtma düzenekleri, Göbekli Tepe ve Jerf el-Ahmar gibi diğer PPNB merkezlerindeki ritüel pratiklerle paralellik göstermektedir (Ekinbaş-Can, 2025b).

Yerleşim, Yukarı Dicle Havzası’ndaki zengin ekolojik çeşitlilikten yararlanmıştır. Kuzeyde meşe ormanları ve av hayvanları, güneyde toplayıcılık faaliyetleri için elverişli step oluşumları yer almaktadır. Bulgular, avcılık, toplayıcılık ve erken tarım faaliyetlerinin bir arada yürütüldüğünü düşündürmektedir. Ayrıca yerleşim, Bingöl-Solhan obsidyen yataklarına yakınlığı sayesinde hammadde temininde avantajlı bir konumdadır (Muşkara ve Konak 2021).

Gre Fılla, mimari çeşitliliği, ritüel odaklı çukur yapıları ve zengin buluntu repertuarıyla Çanak Çömleksiz Neolitik dönemin karmaşık sosyal yapısını anlamak için kilit bir yerleşimdir. Hem konut alanları hem de ritüel yapılar, bu erken toplulukların gündelik yaşam ile sembolik dünyalarını nasıl iç içe yaşadıklarını göstermektedir. Bu yönüyle Gre Fılla, sadece arkeolojik araştırmalar için değil, kültürel mirasın korunması ve turizme kazandırılması açısından da büyük önem taşımaktadır.