Gre Amer Höyük, Dicle Nehri’nin kuzeye doğru uzanan kollarından Garzan Çayı’nın doğu kıyısında yer alan yaklaşık dört hektarlık bir yerleşmedir. Batman’ın Beşiri ilçesine bağlı Işıkveren (Dusadek) Köyü’nün sınırları içinde yer almaktadır. Kuzey Mezopotamya höyüklerinin boyutlarıyla karşılaştırıldığında nispeten küçük denilebilecek höyükler arasında yer alan yerleşme, Garzan Vadisi'nin boyundaki eski yerleşmelerin büyüklerinden biri olarak değerlendirilmektedir.

Gre Amer, Batman’da Garzan Çayı'nın kenarında yer alan ve Ilısu Baraj Gölü suları altında kalacak olan höyük yerleşimlerinden olduğu için 2009 yılında Batman Müze Müdürlüğü’nün idari başkanlığında ve Koç Üniversitesi’nden Dr. Öğr. Üyesi Gül Pulhan’ın bilimsel başkanlığında höyükte arkeolojik kurtarma kazılarına başlanmıştır. 2009-2019 arasında Batman’da Ilısu Baraj Gölü altında kalacak höyüklerden biri olan Gre Amer’de kurtarma kazılarını Dr. Öğr. Üyesi Gül Pulhan tarafından yönetildi. Ekipte bazı yabancı araştırmacıların da yer aldığı belirtilmektedir. Koç Üniversitesi Arkeoloji ve Sanat Tarihi mezunu arkeologlar ve öğrencilerin yanı sıra, İngiliz (Dr. Stuart Blaylock, arkeolog), Fransız (Dr. Remi Brethon, arkeozoolog) ve Hollandalı (Ben Claasz Cooksen, mimar) bilim insanları çalıştı. Gre Amer Kazı ekibinde 60 işçi, 25 kadar uzman arkeolog, mimar, fotoğrafçı, konservatör, arkeolog, fiziksel antropolog ve öğrenci yer almaktaydı.

MÖ ikinci binyıl ile MÖ III. yüzyıl arasındaki (kabaca Orta Tunç’tan Akhaimenid dönemine kadar) izlerin takip edilebildiği höyükte iki de sikke bulunmuştur. Bu sikkelerden biri, höyüğün en üst tabakasının üzerinde, yüzeye yakın bir yerde bulunan Armenia Kralı II. Artavazdes’e (MÖ 55-34) ait bronz bir sikke örneğiydi. Her ne kadar söz konusu sikkenin höyükteki yerleşimlerle doğrudan bir ilişkisini saptamak şimdilik zor olsa da Armenia Krallığı’nın başkentlerinden Tigranokerta’nın Gre Amer Höyüğü’ne yakınlığı göz önüne alındığında sikkenin burada bulunmasının doğal olduğu söylenebilmektedir.

Gre Amer çevresinde yer alan dere ve çaylar bölgenin işlek bir tarım alanı olduğunu, hayvan yetiştirildiğini kanıtlamaktadır. Dolayısıyla bu durum bu bölgenin cazibe merkezi olmasında etkili olmuştur. Bu olumlu durum, höyükte yaklaşık MÖ 1700-MÖ 500 yılları arasında 1200 yıllık kesintisiz bir yerleşim kurulmuştur.

Gre Amer’e ait tespit edilen ilk yerleşimciler, Orta ve Geç Tunç Çağları MÖ 1700-1200’e tarihlenmektedir. Geç Tunç Çağı’nda Mitanni devleti / kültürü ile bağlantılı olduğu düşünülmektedir. Bu dönemde Gre Amer ovanın tarım ürününü toplayıp kontrol eden bir çiftlik ambarı gibi nitelendirildiği yerdir. Arkeolojik çalışmalarda elde edilen mimari yapı ögesi bir duvar, depo bölümü ile bu alanlarda görülen pitos parçaları ve mühürler buradaki işlerin tasnifine dair bilgiler vermektedir.

Gre Amer Höyük’te çanak çömlek üretiminin sürekliliği tespit edilmiştir. Bulunan çanak çömlekler hem Kuzey Mezopotamya hem de Kuzey Batı İran ile benzeşmekte ve dönemin tipik desenlerini, ayrıca formlarını yansıtmaktadır. Gre Amer’de bu dönem büyük bir yangın ile sona ermektedir.

Dicle Nehir’inin aşağı vadisinde tahmini olarak (MÖ 1100-900) yıllarına tarihlendirilen Erken Demir Çağı’nın üçüncü tabakasında, yarı göçebe halkların yaşam belirtileri tespit edilmiştir. Durum Gre Amerin bulunduğu Garzan Vadisinde biraz ayrıdır. Gre Amer daha bir yerleşik düzende yerleşmeye sahiptir. Tarımsal hareketlilik belirtileri bu argümanı doğrular niteliktedir. Garzan Vadisi boyunca sekiler halinde yerleşim mekânları buluntuları tespitler dâhilindedir. Alt kesimde moloz taşlar daha yukarılarda da kerpiç malzeme kullanıldığı bilinmektedir. Gre Amer’de evlerin içinde depo küpleri, ocaklar, taş ve kerpiç sekiler, dokuma yapıldığını gösteren ağırşak, iğne, mekik gibi aletler bulunmuştur. Bu dönemin yaygın el yapımı yivli kâselerinin yanı sıra çark yapımı ince hamurlu kâseler de yoğun olarak bulunmaktadır. Ancak bu tabaka da tüm yerleşmeyi etkileyen bir yangın ile sona ermektedir.

Demir Çağı, Gre Amer’in ikinci tabakasında MÖ 900-600 arasına tarihlendirilmektedir. Dicle Vadisi ile Asur kontrolüne geçilen bu dönem aynı zamanda Demir Çağı’dır. Asur’un Yukarı Mezopotamya’da kontrolünü sağlayan bir kent olan Ziyarettepe -Tuşhan kurulmak aşamasındaydı. Garzan Vadisi Asur siyasi egemenliğinin dışında kalmıştır. Ziyarettepe / Tuşhan Gre Amer’de şimdilik yine evlerle temsil edilen bu tabakada hem mimaride hem de maddi kültürde süreklilik gözlenmektedir.

Gre Amer’in birinci katmanında, MÖ 500-400 tarihlerinde Akhamenid -Pers dönemi, kazının en önemli keşiflerindendi. Anadolu’da ve tüm Yakın Doğu’da hüküm sürmüş olan Akhamenid İmparatorluğu ile ilgili pek fazla bir arkeolojik veriye rastlanmamaktadır. Gre Amer Höyük’ün en üst tabakasında, yüzey toprağının 15-20 santimetre altından bu döneme ait avlulu, çatıları sütunlarla desteklenmiş, çok odalı yapılar bulunmuştur. Mimari esas olarak taş; kerpiç ise çok daha az kullanılmıştır. Odalarda taşlarla örülmüş dolaplar ve ateş platformu gibi ögeler de bulunmuştur. Çanak çömlek açısından höyük çok zengin eserlere sahiptir. Turkuaz sırlı testiler, kaseler, kırmızı üçgen boya bezemeli küpler, testiler ve tabaklar bu tabakaya özgü seramik örneklerindendir.

Gre Amer Höyük’te Pers - Akhamenid tabakasına ait bir mezarlık, sanduka taş malzemeden yapılmış olarak ortaya çıkarılmıştır. Mezar bölümlerinde sadece bir iskelet bulunmuştur. Ölü ile beraber, bronz madeninden ve pişmiş toprak malzemeden üretilen, günlük kullanım araçları buluntular arasındadır. Örneğin, su matarası, hediye çeşitleri, yılan başlı bilezikler, sürme kabı, sürahi, kâse, vb. objelerdir.

Hellenistik döneme tarihlendirilen ufak bir yerleşme ise Pers - Akhamenid dönemi sonrasında Gre Amer Höyük’te olduğu düşünülmektedir. Mimari kalıntısı günümüze pek ulaşmamış bu dönem Babil kaynaklı bir bronz sikke ile varlığını göstermektedir.

Gre Amer kazıları, Garzan Vadisi’nin yerleşim tarihi hakkında ciddi bilgiler veren, Ilısu Projesi kapsamında yürütülmüş olan diğer kazılarda boşlukta kalmış bazı dönemleri aydınlatmak için de veri sunmaktadır. Gre Amer kazılarının, Mitanni bağlantısı, Erken Demir Çağ’ı köy yerleşmesi, Akhamenid -Pers yerleşimi ve mezarlığı bölge tarihine ilişkin en özgün veriler sunmaktadır. Kazıların önümüzdeki yılda da devam etmesi, özellikle yeraltında arkeolojik dolgu alanında olan Mitanni tabakasının açığa çıkarılabilmesi için kazı çalışmalarının devam etmesi gerekmektedir.