Muğla’nın Fethiye ilçesinde yer alan Gemile Adası, aynı adı taşıyan koy ve plajın hemen karşısında yer alıyor. Gemile Koyu’nun Kayaköy’e uzaklığı yaklaşık altı kilometredir. Fethiye’nin güneyinde yer alan Gemile Adası ilçeye yaklaşık dokuz kilometredir. Ada, Ölüdeniz’in batısında ve buraya yaklaşık yedi kilometrede yer alıyor. Adanın kendisi ve çevresi birinci derece sit alanı ilan edilerek koruma altındadır. Adaya ulaşım Kayaköy yakınlarındaki Gemile Koyu’ndan sağlanıyor. Gemile eski ismiyle Aya Nikolas adası bir kilometre uzunlukta ve 400 metre genişliktedir. Adanın kuzey yamacında doğu-batı yönünde uzanan duvarla tepenin üst kısımlarında artan dini yapılarla daha aşağıda bulunan sivil ve ticari yapılar birbirinden ayırt ediliyor. Adada dört adet kilise kalıntısı, mezar yapıları ve Ortaçağ’a ait kalıntılar vardır. Sivil mimariye ait yapılar konut ve sarnıçlardan oluşuyor. Ayrıca adanın kayalık olması nedeni ile kilise ve evlerin temeli kayanın içine oyulmak suretiyle oluşturuluyor. Adanın yaklaşık 150 metre batısında bulunan Karacaören Adası’nda dumanla işaret vermek için kullanılan bir baca bulunuyor. Bu bacanın denizden gelebilecek tehlikelere ve saldırılara karşı Gemile Adası halkını ve Kayaköyü halkını uyarma amacıyla kullanıldığı sanılmaktadır.

Ortaçağ’da Symbola olarak anılan Gemile Adası, MS V. yüzyıldan sonra dinsel yerleşimlerin artması ile bölgede önemli bir konuma yükseldi. Merkezi Gemile Adası olmak üzere Gemile Koyu, Ölüdeniz, Fethiye Yarımadası, Şövalye Adası ve 12 adaların yer aldığı bölgeye yayılmak üzere pek çok kilise ve şapel kalıntılarına rastlanılıyor. Bu kalıntıların Erken Hristiyanlık dönemi ve Bizans dönemine (MS V. yüzyıl ve XI. yüzyıl arası) ait olduğu düşünülüyor. 1990 yılından günümüze bölgede yapılan çeşitli çalışmalar sonucu ada ve çevresinde 11 kilise tespit edildi. Denize yakın bölgelerde sarnıç kalıntılarına da rastlanılıyor. Adadaki ilgi çekici hususlardan biri de iki kiliseyi birbirine bağlayan bir tüneldir. 500 metrelik bu tünelin bazı kısımları yıkıktır ve tünelin merdivenleri arasında 17 durak yerine rastlanılıyor. Bu durak yerlerinin Hz. İsa’nın çarmıha gerilmeye götürülürken yolda 17 kez bekletilmesini temsil ettiği düşünülüyor. MS 240-241 yıllarında yaşanan depremlerin sonucunda kıyıdaki kalıntıların bir bölümü sular altında kaldı. Ada, VII. yüzyılda yaşanan büyük yangından dolayı büyük zarar gördü. Bu dönemde Anadolu’nun güney sahilini ve adaları yağmalayan Arap donanması da adaya saldırıp zarar verdi.

Gemile Adası ve çevresi, Hristiyanlar için önemli bir merkez olarak görülüyor. V. ve XIII. yüzyıllar arasında bir yerleşim alanı olduğu anlaşılan Gemile Adası ve çevresinde çok fazla dini yapı vardır. V. ve VII. yüzyıllar arasında Asya’dan Ege ve Akdeniz sahillerinden adaya yönelik deniz seferleri artıyor. Bu durum Eski Çağ ve Bizans’ın Yakındoğu ve Avrupa ile deniz ticareti ilişkisini de açıkça ortaya koyuyor. Ada üzerinde bulunan kiliseler ve yakınlarındaki Symbolon’da (Ölüdeniz) yer alan kiliseler dikkate alındığında bu alanın bir piskoposluk merkezi olabileceği akla geliyor. Ada gemi seyahati ile haç yolculuğu yapan Hristiyanların uğrak yeridir. Kazuo Asano öncülüğündeki bir ekiple yürütülen kazı çalışmalarında Gemile Adasında yer alan kiliseler numaralandırılıyor ve adanın en yüksek noktasında yer alan bir katedral görüntüsünü andıran kiliseye üç numara ismi veriliyor. Adanın batı kısmındaki kilise kalıntısında sadece apsis kısmıyla vaftiz binası kısmen iyi durumdadır. Adada bulunan iki numaralı kilisenin (Zirve Kilisesi olarak biliniyor) apsis kısmında yer alan bir freskte Hassios Nikoloas yazdığından kilisenin günümüzde Antalya Demre yakınlarındaki Alacahisar’da doğan ve yaşayan Sionlu Aziz Nikolas adına inşa edildiği düşünülüyor. Bu nedenden dolayı Gemile Adası Ortaçağ’da Aziz Nikolas Adası olarak da biliniyordu. Aziz Nikolas Hristiyanlıkta denizlerin koruyucusu ve bereket sembolü olarak kabul görüyordu. Bugün Noel Baba olarak bilinen azizin adını taşıyan ada ile adadaki baş kilisenin sefere çıkan gemiciler, avlanmaya giden balıkçılarca ziyaret edildiği, seferden dönen veya avlanma dönemini bereketli kapatan balıkçıların dua etmek ve şükretmek için geldiği önemli bir uğrak yeri olduğu bilinmektedir.

İki numaralı kilisede kilisenin kubbesi, papazların ayinlerde oturdukları sıralar ve ibadet mekanını tanımlayan yan duvarların büyük kısmı halen mevcudiyetini koruyor. 1997’deki kazılarda kilisenin üzerinin kiremitlerle kaplı ahşap bir çatıyla örtüldüğü, çatının sütunlara oturan kemerler aracılığıyla sağlamlaştırıldığı tespit edildi. Kilisenin güneyinde taş merdivenler aracılığıyla varılabilen deniz manzaralı terasın avlu olarak kullanıldığı varsayılıyor. Zirve Kilisesi’nde yapılan kazılarda geometrik desenlerle mitolojik olayların tasvir edildiği taban mozaikleri keşfedildi. Kilisenin ibadet mekanında kalp şeklinde sarmaşık yaprakları, hurma dallarıyla, kenger yapraklarını kemiren bir keçi ve boynundan bir ağaca bağlı olan boğanın resmedildiği kilden kabartmalar göze çarpıyor. Bu mozaik döşemenin büyük bir kısmı Fethiye Müzesi’ne taşındı. Bunun dışında yapıda dekoratif kabartma panolarla ilgili kalıntılar da vardır. Mozaik panolardan birinin bordüründeki Yunanca bir yazıttan bu döşemenin Makedonyalı bir kuyumcu tarafından hâyır olarak yaptırıldığı ve Aziz Nikolas’a adandığı anlaşılıyor. Kilise bir dönem mezarlık olarak da kullanıldığından mozaikler hasar görmüştür. İbadet mekanında altı lahit bulunuyor. Mezarların yakınlarında XI. ve XII. yüzyıla ait sikkeler bulunuyor. Denizden 100 metre yükseklikteki kiliseden adanın doğu ucuna doğru uzanan yolun hacıların düzgün sıralar halinde hareket etmesini ve kutsal eşyaların çevresinde uygun biçimde tavaf edilmesini sağlama amacını güttüğü söyleniyor. Bu yolun batı yönünde bir su sarnıcıyla yakın civarında bir anıt mezarla niteliksiz tek mezarlar bulunuyor. Bu küçük adada bazı konut kalıntılarına da rastlanmaktadır. Adanın kuzey kısmı küçük bir liman şeklinde kullanılıyor. Surlara ait kalıntılarda bu kısımda yer alıyor. Aynı kısımda yer alan konutların bazıları sağlam olarak günümüze kadar gelirken bazıları depremler nedeniyle denizin altında kaldı. Aynı zamanda Gemile Adası dini öneminin yanında Akdeniz ve Ege’nin buluştuğu bir yerde bulunmasından dolayı coğrafi konum olarak da avantajlı bir yere sahiptir. Ada Akdeniz iklimine sahip olmasının yanı sıra sessizliği ve gizemiyle de turistlerin ilgisini çekiyor. Özellikle yaz sezonunda daha çok kalabalıklaşan ada, ağırladığı yerli ve yabancı turistleri tarihi ve doğasıyla etkilemektedir. Adanın en tepe noktasına varıldığında Akdeniz’i ve Fethiye’yi gören müthiş bir manzarayla karşılaşılıyor. Bu özellikleriyle Gemile Adası birinci derece doğal sit alanı olarak ilan edildi.