Emre Köyü-Carullah bin Süleyman Camii

Doğal ve Kültürel Miras Cami

(Kula, Manisa, 1547-1548)

Carullah bin Süleyman Camii; Manisa’nın Kula ilçesine bağlı, ilçe merkezine yaklaşık 20 kilometre mesafedeki Emre Köyü'ndedir. Caminin harim kapısı üzerinde iki satırdan oluşan kitabesine göre H. 954 /M. 1547-1548 yıllarında Cârullah bin Süleyman tarafından yaptırıldığı anlaşılmaktadır. Camiye ait ikinci bir tarih ibaresi ise duvar resimlerinin yapıldığı H.1223 – 1237 / 1808-1809 / 1821 – 1822 tarihleridir.

Güneydoğu yönden hafif eğimli bir arazi üzerine inşa edilen cami, kuzey – güney doğrultusunda dikdörtgen planlıdır. Kuzeyde üç devşirme sütuna oturan sivri kemer açıklıklı üç birimden oluşan son cemaat yeri, pandantif geçişli kubbelerle örtülüdür. Son cemaat yerinin batısında kare kaideli tek şerefeli minare vardır. Caminin harim mekânı pandantif geçişli yüksek bir kasnağa oturan tek kubbe örtülüdür. Harimin güney duvarının ortasında yarım daire formlu mihrap nişi ve orijinal olmayan ahşap minber ile vaaz kürsüsü yer alır. Mihrap nişi ile harim kapısı aynı aks üzerindedir. Harim mekânı kuzey, güney, doğu ve batı yönlerde alt sırada dikdörtgen formlu kemerli ikişer pencere açıklığı ve güney, doğu, batı yönlerde üst sırada birer pencere açıklığı ile aydınlatılmaktadır.

Anadolu’da özellikle XVIII. yüzyıl itibari ile yoğun bir şeklide karşılaşılan duvar resimlerinin örnekleri görmek mümkündür. Bunlara bir örnek de Carullah bin Süleyman Camiidir. Son cemaat yeri ve harim mekânı duvarlarında, kubbe ve kubbeye geçişlerde yanı sıra kemer açıklıklarında birbirinden farklı konuları içeren duvar resimleri bulunmaktadır.

Üç birimden oluşan son cemaat yerinin kuzeyinde sivri kemerlerin aralarında gemi tasviri, çok katlı evler ve barok karakterde motifler bulunmaktadır. Basık kemerli harim kapısının üzerinde servi ağaçları yer almaktadır. Kitabeliğin üst kısmı ise üç panoya ayrılmıştır. Doğu ve batıda üçgen kaideli hafif oval gövdeli, ince boyunlu tek kulplu vazoların içerisine farklı türde çiçek tasvirleri yerleştirilmiştir. Ortada ise yayvan formlu kâse ve içerisinde çiçek ve meyvelerle ele alınmıştır. Panolar “S – C” kıvrımları ile ayrılmıştır. Son cemaat yerinin ortasında kubbe ve kubbeye geçişlerde duvar resimleri devam etmektedir. Kubbeye geçişleri sağlayan pandantiflerde çok katlı evler ve arkalarında servi ağaçları tasvir edilmiştir. Kubbenin merkezinde barok karakterli bir madalyon ve dört adet kandil motifi yer almaktadır. Son cemaat yerinin doğu kısmında pencere alınlığında yelkenli gemi tasvirleri, devamında yine dikdörtgen panolar vardır. Uç kısımlarda kalan panolar yarım bir şekilde ve ağaç motifleri ile ele alınmıştır. Diğer panolarda üçgen kaideli, oval gövdeli tek kulplu ve iki kulplu vazo yanı sıra kâse içlerinde farklı renklerde çiçek tasvirleri ile tamamlanmıştır.  Kubbe merkezinde zincirli kandil motifleri, pandantiflerde ise manzara tasvirlerine yer verilmiştir. Benzer bir uygulama son cemaat yerinin batısında da devam etmektedir. Pencere alınlığında yelkenli gemi, üst kısmında tek kulplu ve kulpsuz vazolar içerisinde çiçekler bulunmaktadır. Kubbe merkezinde ve pandantiflerde kandil motifi ile çok katlı ev tasvirleri söz konusudur.

Harim mekânın beden duvarları, kubbe ve kubbe kasnağı yanı sıra kubbeye geçiş öğeleri pandantiflerde kalem işi tekniğinde yapılan duvar resimleri vardır. Duvar resimleri zeminden yaklaşık 1-1,5 metre yükseklikte başlamaktadır. Farklı boyutlardaki iki sıra dikdörtgen panoların içerisine yine farklı konulardan oluşan duvar resimleri yapılmıştır. Güney beden duvarında mihrap kavsarasında lale, perde motifleri; mihrap nişinin doğu ve batısında panoların içerisinde büyük kubbe ile örtülü iki minareli cami, sehpa üzerinde üçgen kaideli vazo ve içerisinde çiçekler, tek kulplu vazo yanında üzüm tasvirleri, yayvan kâse içerisinde bir dilim kesilmiş çekirdekleri ile birlikte karpuz ve hemen üzerinde kavun motifine yer verilmiştir. Güney cephede ikinci sıradaki panolarda ise üçgen kaideli vazoların içerisinde çiçekler, yanında yine daha küçük boyuttaki üçgen kâselerde incir (?), tek kulplu ve tek emzikli vazo yanında üzüm motifleri, sehpa üzerinde karpuz motifi vardır. Karpuzun dilimlenmiş kısmı, karpuz motifinin üzerinde ve bıçak saplanmış şekilde tasvir edilmiştir. Harimin batı beden duvarının alt kısmında uzun bir dikdörtgen pano, ikinci sırada ise daha küçük boyutlarda panolar vardır. Alt kısımdaki enine uzun dikdörtgen panoda yelkenli gemiler, kürekli insansız peremeler, üst üste istiflenmiş çok katlı evler, farklı türde ağaçlar, düzgün kesme taşla inşa edilmiş kuleler tasvir edilmiştir. Üst sırada panolarda üçgen kaideli, oval - yayvan formlu vazo ve kâselerin içerisinde çiçek tasvirleri vardır. Doğu benden duvarındaki pano düzenlemesi batı beden duvarındakine benzemektedir. Alt sırada enine dikdörtgen pano oldukça büyük boyuttadır. Burada kırma çatılı çok katlı evler, farklı türde ağaç tasvirleri, yel değirmeni, kemerli kapısı olan iki minareli küçük boyutta bir cami, ağaca dayanmış merdivene yer verilmiştir. Üst sıradaki panolarda üçgen kaideli, tek ve çift kulplu vazoların içerinde çiçek tasvirleri vardır. Vazolardan birisinin kaide hizasında barok karakterli süslemelerin üzerine meyve tasvirleri yerleştirilmiştir. Harimin kuzey beden duvarı, harim kapısı üzerinden itibaren panolara ayrılmıştır. Farklı formlardaki kâse ve vazolar içerisinde çiçeklere yer verilmiştir. Diğerlerin farklı olarak batı yönde ortadaki panoda içerisinde çiçeklerle ele alınan yayvan kâsenin üzerinde uçları püsküllü drapeli perde motifi vardır. Doğu yöndeki diğer bir panoda sehpanın ayaklarının arasında bugün üzeri boyandığı için sadece izleri olan yazıda “1237 H. 1821-1822 tarihinde mescid, mihrap ve minberin ışığı Ebubekir, Ömer Osman ve Haydar, yazan Şeyhzade Abdurrahman Efendi” ifadesi yer almaktadır.  Bu ifade ile süslemelerin Şeyhzade Abdurrahman Efendi tarafından yapıldığı anlaşılmaktadır. Güneybatıdaki kubbeye geçiş pandantifinde barok karakterli bir madalyon içerisinde cami tasviri, kuzeybatıda ve kuzeydoğu pandantiflerinde kırma çatılı çok katlı evler tasvir edilmiştir. Güneydoğu pandantifindeki tasvir ise tahrip olmuştur. Harim mekânında kubbe kasnağı ve kubbede vazolar içerisinde çiçekler, çok katlı kırma çatılı evler, kandil motifleri ve kubbe merkezinde çarkıfelek motifini yer verilmiştir. Ayrıca kubbe kasnağında Âyete’l-kürsî yazılıdır. 2006 yılında restore edile cami günümüzde ibadete açıktır.

Yararlanılan Kaynaklar

Arık, R. (1988). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları; Bozer, R. (1987). Kula-Emre Köyünde Resimli Bir Cami, Türkiyemiz 18(53); Renda, G. (1977). Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı: Hacettepe Üniversitesi Yayınları; Ongan, A., Sayın, A. Z. Ve Baysal, A. F. (2022). Emre Köyü Carullah bin Süleyman Camii Kalemişleri, Selçuk Türkiyat 56.