Kurul, 1988 yılında Diyarbakır Koruma Kurulu Büro Müdürlüğü adıyla kurulmuş, Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı olarak çalışmalarını sürdürmektedir. Faaliyetlerine Diyarbakır’ın Yenişehir semtindeki Kültür Sarayı’nda başlamış; 1998 yılında Suriçi Kentsel Sit Alanı’nda yer alan geleneksel bir Diyarbakır evine taşınarak bugünkü binasında hizmet vermeye devam etmiştir. Başlangıçta 10 ili kapsayan kurulun görev alanı, zamanla yeni kurulların açılmasıyla daralmış; günümüzde Diyarbakır, Batman ve Elazığ illeri ile sınırlıdır.

Kurulun amacı, 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu çerçevesinde kültürel mirasın belgelenmesi, projelendirilmesi, restore edilmesi ve korunmasıdır. Bu bağlamda kurul; tescil, rölöve, restitüsyon, restorasyon projelerinin incelenmesi, onarım ön izinlerinin düzenlenmesi, sit alanlarındaki uygulamaların değerlendirilmesi, ruhsatsız yapılaşmalara müdahale edilmesi gibi çok yönlü görevler üstlenmiştir. Kurulda sanat tarihi, mimarlık, şehir planlama, hukuk ve arkeoloji gibi disiplinlerden uzman üyeler görev yapmaktadır.

2004 yılında yapılan yasal düzenlemeyle Koruma Yüksek Kurulu ilkeleri belirlerken, Bölge Kurulları karar alma yetkisini üstlenmiştir. 2011 yılında doğal sit alanlarına dair yetkiler Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na devredilmiş, 2016 yılında ise tüm denetim ve uygulama yetkileri yeniden Koruma Kurulları’na verilmiştir. Yerel yönetim bünyesinde kurulan KUDEB’ler ise denetim, basit onarımlar ve uygulama izinleri gibi görevlerle kurul süreçlerini desteklemektedir.

Kurul, ayda bir toplanmakta ve ortalama üç gün süren oturumlarda gündemdeki konuları görüşmektedir. 1988–2004 yılları arasında 338 toplantıda 3.517 karar alınmış; 2004–2011 arasında 4.090, 2011 sonrası 462 toplantıda 11.306 karar üretilmiştir. Kurul, Diyarbakır Surları ve Hevsel Bahçeleri gibi UNESCO Dünya Mirası alanlarının korunmasında da aktif rol üstlenmektedir.