Dallam, Thomas

Seyyah ve Seyahatname Seyyah

(1575 – 1630)

İngiltere’de orta sınıf bir ailede dünyaya geldi (1575). Ailevi kökeni Warrington’un yakınlarındaki Dallam banliyösüne dayanmaktadır. Londra Demircilik Şirketi üyesi usta bir müzisyen olan Dallam, org yapımıyla ilgilendi. Kraliçe I. Elizabeth, Dallam’ın duvar saatinden müzik aleti yaptığını öğrenince onu huzuruna davet etti. Enstrümanı Whitehall’da çalan Dallam, kraliçede büyük bir hayranlık uyandırdı. Kraliçe, enstrümanı yeni tahta çıkan III. Mehmet’e hediye etmek istedi, padişahın annesi Valide Safiye Sultan’a da hediye olarak bir at arabası gönderdi. Dallam’ın saat-orgu İngiltere’nin sultana yönelik ilk armağanı değildi. Levant Şirketi’nin kuruluşunda temsilcilik görevi icra eden William Harborne 1583’te Osmanlı Devleti’ne çuha, tabak, çeşitli ırklara ait köpekler de dâhil olmak üzere birçok hediye getirdi. Hediyeler arasında en önemlisi, üzerinde köpeklerin koştuğu gümüş ağaçlarla dolu bir koru ve diğerleri el arabasıyla maden taşırken, at üstündeki adamlarla su çeken adamları resmeden bir saatti. Saatin tepesinde bir kale ve kalede bir değirmen vardı. Bunların tamamı gümüştü. Bu tür hediyelerin İngilizlerin dönemin Osmanlı sultanından ticari bir imtiyaz elde etmek amacıyla verildiği düşünülmektedir. Zira Doğu Akdeniz ülkeleriyle ticaret yapan Levant Şirketi, sultana takdim edilecek saat-orgun maliyetini de üstlendi. Yapımına 1597’de başlanan saat-org bir buçuk yılda tamamlanabildi. Yaklaşık üç metre boyunda, 1,80 metre enindeki alet altın varakla süslü, değerli taşlarla bezeliydi. Aletin dokuz hareket şekli vardı. Bunlar saatin, ayın ve güneşin günlük konumunu gösteriyordu. Her çeyrekte ziller çalıyor ve her saat başında en tepedeki horoz ötüyordu. Ayrıca çanlar sayesinde melodileri işitilebiliyor, üzerindeki sekiz heykelcik kraliçenin figürüne doğru dönerek selam veriyor, kraliçe de asasıyla cevap veriyordu; ancak muhtemelen kraliçe figüründen tasarım aşamasında vazgeçildi. Alet, klavyesi sayesinde geleneksel biçimde çalınabildiği gibi kendiliğinden de çalabiliyordu. Dallam’ın orgu yeryüzünde üretilen ilk laternalardan biriydi. Önceden ayarlanan saati vurmasıyla sık çivilerle donatılmış metal bir silindir devinime geçiyor ve çiviler org borularındaki valflerin manivelalarını zorlayarak silindirdeki programlanmış ezgilerin çalmasına neden oluyordu. Org, koruklar, teller, tekerlek ve çarklardan oluşan karmaşık bir sistem aracılığıyla repertuvarın sonuna dek çalmayı sürdürüyordu. Şakıyan kuşlar, borazan çalan heykelcikler ve dönen gezegenler de alete ayrı bir renk katıyordu. 1599’da Dallam ve Kraliyet elçisi Henry Leo Hector adlı bir gemiyle yedi aylık zorlu bir yolculuk sonrasında İstanbul’a geldiler. Gemiden indirildiğinde saat-orgun ahşap contaları gevşemiş, kimi ahşap paneller çatlamış, ince boya işleri kabarmıştı. Saat-orgun boruları da zarar görmüştü. Dallam’ın onarımından geçen saat-org 25 Eylül 1599’da III. Mehmet’e sunuldu. Saat 22.00’yi vurur vurmaz 16 çan birden çınlamaya, ardından dört bölümlük bir ezgi çalmaya başladı. Ezgi bitince köşelerden fırlayan iki heykelcik gümüş borazanlarıyla şenliğe katıldı. Bunu orgun iki kez yinelediği beş bölümlük bir şarkı izledi. On altı ayak uzunluğundaki orgun tepesindeki karatavuk ve ardıç kuşlarının şakıma ve kanat çırpmalarıyla şenlik noktalandı. III. Mehmet, Dallam’ın üstün başarısını ve yeteneğini takdir etti ve Dallam’ın İstanbul’da sürekli olarak kalmasını istedi. Ancak Dallam aynı yıl İngiltere’ye geri döndü. Saat-org ise sonradan tahta geçen I. Ahmet tarafından parçalatıldı, tüm parçaları da yakıldı. Oğlu Robert ile birlikte org yapımını sürdüren Dallam, 1605-1606’da Cambridge’deki King’s College Chapel için bir, 1613’te Wercester Katedrali ve Edinburg’daki Chapel Royal için Thomas Tomkins tarafından tasarlanan iki org, ayrıca Holyroodhouse’daki Royal Chapel için çift org imal etti. Ancak çalışmalarının çoğu İngiliz İç Savaşı sonrasında kilise organlarına düşman insanlarca yok edildi. King’s College Chapel’deki mevcut enstrümanın müteakip onarımlarla vücuda getirildiği düşünülse de Dallam’ın çalışmalarından izler taşıyıp taşımadığı belirsizliğini korumaktadır. Bu enstrümanın Dallam tarafından 1605-1606 tarihleri arasında inşa edilen orgun mekanizması yenilenmiş dış kasası olduğu düşünülmektedir.

Dallam’ın günlüğü 1848’de Londra’daki British Museum tarafından satın alındı. J. Theodore Bent tarafından yayına hazırlanarak Early Voyages and Travels in the Levant I. The Diary of Master Thomas Dallam 1599-1600, II. Extracts from the Diaries of Dr. John Covel 1670-1679 adıyla New York’ta 1893 yılında yayınlandı. Hakluyt Society’nin yayımladığı Dallam’ın günlüğü yarım asır sonra 1956’da Stanley Mayes’in An Organ for the Sultan adlı kitabında detaylı biçimde analiz edildi. Halim Spatar tarafından dilimize kazandırılan bu eser, 2000 yılında Sultan’ın Orgu adıyla İletişim Yayınları’ndan çıktı. Günlük, Dallam’ın Osmanlı sarayında gördüklerinden de izler taşımaktadır. Akdeniz dünyasındaki adalar ve İskenderun gibi liman şehirlerine dair ayrıntılı bilgiler içermektedir. Zaklise, Sakız, Malta, Rodos, İstanköy, Limni, İskenderun, Sisam, Gelibolu, İstanbul yazarın seyahati sırasında gördüğü yerlerdir.

Yararlanılan Kaynaklar

Aracı, E. (2019). Topkapı Sarayı’nın Yitik Orgu, Andante Dergisi, 151, 36-41; De Barros, E. L. (2016). The Gatekeeping Politics of “Good” Historicism: Early Modern Orientalism and “The Diary of Master Thomas Dallam”, College Literature, 43(4): 619-644; Bent, T. J. (2015). Early Voyages and Travels in the Levant, Journal for Early Modern Cultural Studies, 15(4): 81-105; Lawrence, D., (2009). The Sultan’s Organ: Presents and Self-Presentation in Thomas Dallam’s Diary, Renaissance Studies, 23(5): 639-658; Maden, D. (2010). Batılı Seyyahlara Göre Osmanlı Haremi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; New Encylopedia Britannica. (1990). “Thomas Dallam”. Cilt III, Chicago: Encylopedia Britannica; Pişkin H. N. (2011). İngiliz Seyyahlara Göre 17. Yüzyılda Akdeniz ve Akdeniz Limanları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; Wood, J. L. (2015). An Organ’s Metamorphosis: Thomas Dallam’s Sonic Transformations in the Ottoman Empire, Journal for Early Modern Cultural Studies, 15(4): 81-105; Yılmaz-Özen, G. Ö. (2014). Elçiye Zeval Olmaz. İstanbul: Remzi Kitabevi; www.hurriyet.com.tr/padisah-3-mehmet-ibuyuleyen-armagan-55977, (Erişim tarihi: 23.01.2020).