Çamgiller (Pinacea) familyasının çam cinsinin bir türü olan fıstık çamı (Pinuspinea), İber Yarımadası'nın batı kesimi ve Akdeniz havzasında doğal yayılış gösterir. Portekiz, İspanya, Fransa, İtalya, Arnavutluk, Yunanistan, Türkiye ve Lübnan’da ormanlar oluşturur. Portekiz ve İspanya dışındaki ülkelerde doğal yayılışı azdır. Türkiye’de fıstık çamının en geniş yayılış alanı Ege Bölgesi'nde, Bergama kuzeybatısında Kozak Yaylası'nda ve Aydın güneybatısında, Koçarlı güneyinde Beşparmak Dağları'nın kuzey yamaçlarında yer alır.

Fıstık çamı, 15-25 metre boyunda, düzgün gövdeli, kırmızımsı gri renkte kalın ve derin çatlaklı kabuklu, şemsiye şeklinde tepe yapılı bir ağaçtır. İğne yaprakları 10-15 santimetre uzunluğunda parlak açık yeşil renktedir. Yaprakların dip tarafında açık kahverengi 10-12 milimetre uzunluğunda kın bulunur. Önceleri yeşil olan çok kısa saplı, kalın pullu, 50-100 tohum taşıyan, 8-12 santimetre uzunluğundaki kozalakları olgunlaşınca kırmızımsı kestane rengini alır. Her pulda çoğunlukla iki adet tohum bulunur. Tohumları ülkemizde yetişen diğer çam türlerine oranla büyüktür (1.5-2 santimetre). Olgunlaşan kozalaklar geniş bir şekilde açılarak tohumlarını dağıtır. Üst yüzünde koyu morumsu kahverengi bir toz bulunan,  kahverengi sert bir kabukla kaplı olan tohumlar çam fıstığı olarak adlandırılır. Yağ, protein, karbonhidrat açısından zengin olan çam fıstığı ekonomik bakımdan değer taşır. İç ve dış ticarette önemli bir yere sahiptir. 

Sıcaklık ve ışık isteği yüksek olan, nem açısından elverişli sahaları tercih eden fıstık çamı, deniz etkisindeki ılıman iklim sahalarda ve Akdeniz iklimi alanlarında yayılış gösterir. Fıstık çamları, genellikle granitler üzerinde oluşan derin, drenajı iyi, nemli, kumlu, kumlu balçıklı topraklar üzerinde ormanlar oluşturur. Kuvvetli çap artımı yapan fıstık çamı, toprağın derinliklerine giden kazık kök sistemine sahiptir.

Bergama Kozak çam fıstığı, Türkiye’nin ve Ege Bölgesi'nin en önemli fıstık çamı ormanına sahip Kozak Yaylası'ndan elde edilir. Kozak Yaylası, fıstık çamı orman alanı, çam fıstığı üretimi ve verim açısından ülkemizde önde gelir. Bu özelliği kazanmasında sahanın ekolojik koşulları (jeomorfoloji, iklim, toprak) önemli rol oynar.

Ege Bölgesi'nde, Bergama ilçesinin kuzeybatısında yer alan Kozak Yaylası; 500-900 metre yükseltide, Madra Çayı'nı besleyen Kozak Çayı ve kolları tarafından yarılmış, kuzeydoğu-güneybatı yönünde uzanan, çevresinde 900-1200 metre civarında tepelerin (Peynir tepe (1108 metre, Yaylacıklı dede tepe 1220 metre, Kurtburun tepe 968 metre, Güvem dede tepe 935 metre gibi) bulunduğu, güneybatıya doğru eğimli, büyük kısmı plato özelliği taşıyan bir sahadır. Yaylanın güneyinde Kozak yerleşmesi yer alır.

Kozak Yaylası'nda, yıllık ortalama sıcaklık 12-13°C, en soğuk ayın ortalama sıcaklığı 3-5°C, en sıcak ayın ortalama sıcaklığı 22-24°C civarındadır. Yıllık ortalama yağış 700 milimetrenin üzerindedir. Yıllık yağışın yarısından fazlası kışın düşer. İlkbahar ve sonbahar yağışları oranı yüzde 20-22’dir. Yazın nispi nem yüzde 50-55 arasında değişir. Sıcaklıkların kışın çok düşmemesi, yazın fazla yükselmemesi, elverişli yağış değerleri Kozak Yaylasında fıstık çamlarının yetişebilmesi için uygun iklim koşulları yaratır. 

Drenaj iyi, serin, kumlu topraklarda iyi yetişen fıstık çamları, Kozak Yaylası'nda granit, gnays, kuvarsit, kristalen şist gibi ana kayalar üzerinde gelişen kum oranı yüksek kumlu-tınlı, kumlu-killi tın tekstüründe kireçsiz kahverengi orman ve kireçsiz kahverengi topraklar üzerinde yayılış gösterir. Kozak Yaylasının toprak yapısı, özellikle kumlu olması, fıstık çamları için elverişli ortam yaratmaktadır.

Kozak Yaylası'nda fıstık çamı ağaçları 22500 hektar alan kaplar. Bu alanın yüzde 25’i devlet ormanı, yüzde 75’i özel mülkiyete aittir. Göbeler, Ayvatlar, Aşağıcuma, Hisar, Hacıhamzalar, Terzihaliller, Karaveliler, Kıranlı, Aşağıbey, Okçular, Yukarıcuma, Yukarıbey, Çamavlu, Demircidere, Güneşli, Kaplan köyleri fıstıkçamı yetiştiren köylerdir. Türkiye çam fıstığı üretiminin yüzde 70-80’ini karşılayan Kozak Yaylası'nda birim alanda (hektar) ortalama 100-120 kilogram iç fıstık elde edilir. 

Fıstık çamı ağaçları yedi-dokuz yaşlarından itibaren kozalak yapmaya başlar. Kozalaklar on-onbeş yaşlarından itibaren toplanacak özellik kazanır. Gelişmesini üç yılda tamamlayan olgun kozalağın rengi parlak kırmızımsı kestane rengindedir. Çam fıstığı elde etmek için olgunlaşan kozalaklar kasım-aralık aylarından itibaren mayıs ayı sonuna kadar özel yapılan keye adı verilen kancalı uzun sopalarla ağaçtan düşürülür ve güneşli bir yere serilir. Sıcaklığın etkisiyle kozalakların kendiliğinden açılması beklenir. Havaların ısınmasıyla açılan, haziran ve temmuz aylarında toplanan kozalaklardan kalın ve sert kabuklu tohumlar (künerler) çıkar. Tohumların kabukları suyla yıkanarak içteki fıstıktan ayrılır. Üzerindeki ince zarı temizlenen, çam fıstıkları kurutularak, nemsiz ve havalandırılabilen depolarda korunarak kullanıma hazırlanır. Çam fıstığı kozalaklarının işlenmesi geleneksel yöntem dışında doğrudan kozalak işleme tesislerinde de yapılır.

Bergama Kozak tipi çam fıstığı, Bergama Ticaret Odası’nın yaptığı başvuru sonucunda 146 tescil numarasıyla, 10. 06. 2011 tarihinden itibaren işlenmiş ve işlenmemiş meyve ve sebzeler ile mantarlar ürün grubunda coğrafi işaretle tescil edilerek koruma kapsamına alınmıştır. Bergama Kozak tipi çam fıstığı tanımı ve ayırt edici özelliği;  dolgun gövdeli, iri, açık krem renginde, yumuşak yapılı, sivri ucu krem renkli ve küt olmasıdır.

Bergama Kozak çam fıstığının üretimi yıldan yıla değişiklik gösterir. Sıcaklık ve yağış değerlerindeki değişimler, tozlaşma sorunu, mantar ve böcek gibi zararlılar, özellikle sürgün ve kozalaklara doğrudan zarar veren tohum böceği (Leptoglossusoccidentalis) ve beşeri etkiler (madencilik faaliyetleri gibi) bu değişiklikte önemli rol oynar. Çam fıstığı üretimi verimli yıllarda 1200 tonun üzerindedir. 2010 yılı başlarından itibaren verimde düşüş yaşanmaya başlamış, bazı yıllar üretim 200-300 tona kadar gerilemiştir. Yapılan araştırmalara tohum böceği (Leptoglossusoccidentalis)’nin verim düşüklüğünde önemli rolü olduğu görülmüştür. Son yıllarda böcekle mücadele proje ve çalışmalarıyla, kozalak veriminde olumlu sonuçları alınmaya başlanmıştır.

Kooperatiflere, toptancılara ve fabrikalara pazarlanan Bergama Kozak çam fıstığıüretimin bir kısmı iç pazarlarda değerlendirilir, yüzde 80-85’i İzmir limanından ihraç edilir. Ege Kuru Meyve ve Mamulleri İhracatçıları Birliği İhracat Kayıtlarına göre son yıllarda çam fıstığı ihracatı 2021 yılında 569 ton, 2022 yılında 382 tondur. İhracat geliri 2021 yılında 38.173.000, 2022 yılında 19.540.000 dolardır. Dünyada önemli bir çam fıstığı üreticisi olan Türkiye’de, fıstık çamı kozalağı (yabani yetişen) üretimi 2021 yılında 1308 ton, 2022 yılında 1141 ton gerçekleşmiştir.  Türkiye’nin en fazla çam fıstığı ihraç ettiği ülkeler Almanya, İtalya, Birleşik Arap Emirlikleri, Amerika Birleşik Devletleri ve Avustralya’dır. 

Türk mutfağında önemli bir yere sahip olan, zeytinyağlı dolma, helva, pilav, tatlı, köfte ve böreklerin iç malzemesi olarak kullanılan, üreticinin geçim kaynağı olan, ekonomik açıdan değer taşıyan çam fıstığı üretim alanlarının korunması, veriminin artırılması, üreticisinin desteklenmesi, ülkemiz ve üreticilerimiz için büyük önem taşımaktadır. 

Bergama Kozak Çam Fıstığı, Türkiye'nin en değerli ve lezzetli çam fıstıklarından biridir. İzmir'in Bergama ilçesine bağlı Kozak Yaylası'nda yetişen bu özel ürün, yüzyıllardır süregelen geleneksel yöntemlerle üretilmektedir. Eşsiz lezzeti, besin değeri ve doğal yapısıyla Bergama Kozak çam fıstığı, sofraların ve mutfakların vazgeçilmezlerinden biri haline gelmiştir.

Kozak Yaylası'nın verimli toprakları ve uygun iklim koşulları, fıstık çamlarının yetişmesi için ideal bir ortam sağlamaktadır. Bu sayede, yüzyıllardır Kozak Yaylası'nda çam fıstığı üretimi yapılmaktadır. Bergama Kozak çam fıstığının tarihi, antik döneme kadar uzanmaktadır. Bölgede yapılan kazılarda, fıstık çamı yetiştiriciliğine dair izler bulunmuştur. Kozak; Bergama’nın kuzey batısında, deniz seviyesinden 500 metre kadar yüksekliğe ulaşan bir konumdadır. Fıstık çamının yetişmesi için önemli olan geçirgenliği yüksek, taneli, granit, toprağa sahiptir. Bu toprak özelliği; fıstık ağacının yeteri kadar olgunlaşıp elde edilen iç fıstığın yüksek kalitede olmasını sağlar. Fıstık çamı kazık kök yapan bir bitki olduğundan yüksek verim için, derin toprak ya da çözülmüş ana materyale gereksinim duymaktadır. Kozak ve civarında Akdeniz iklimi hakimdir. Fıstık Çamı yüksek nem ve bol yağış istemekle birlikte, taban suyu seviyesinden olumsuz etkilenmektedir. Özellikle ortalama sıcaklık ve yağış miktarındaki sapmalar verimi doğrudan etkilemektedir. Kurak ve hava sıcaklığının yüksek olduğu yıllarda,  iri dolgun gövdeli ve sivri ucu krem renkli olan fıstık yerine ucu sararmış ve daha etsiz fıstıklar hasat edilir.  

Fıstık çamı, Türk kültüründe önemli bir yere sahiptir. Geçmişte, fıstık çamının kozalakları ve tohumları, sadece besin kaynağı olarak değil, aynı zamanda ilaç ve çeşitli el sanatları ürünlerinin yapımında da kullanılmıştır. Kozak Yaylası'nda üretilen çam fıstığı da bu geleneği sürdürmüş ve günümüze kadar ulaşmıştır. Bergama Kozak çam fıstığı, Bergama Ticaret Odası adına Türk Patent ve Marka Kurumu tarafından coğrafi işaret ile tescillenmiş olup (No: 146) , 21.10.2008 tarihinden itibaren özgünlüğü ve kalitesi korunmaktadır.

Bergama Kozak çam fıstığı, geleneksel yöntemlerle üretilmektedir. Fıstık çamları, genellikle 15-20 yaşından sonra kozalak vermeye başlar. Kozalaklar, olgunlaştıktan sonra toplanır ve güneşte kurumaya bırakılır. Kuruyan kozalaklar, daha sonra kırılır ve içindeki fıstıklar (küner) çıkarılır. Fıstıkların çıkarılma işlemi, özen ve tecrübe gerektirir. Geleneksel yöntemlerle yapılan bu işlemde, fıstıklar tek tek ayıklanır ve temizlenir. Bu sayede, en kaliteli ve en lezzetli fıstıklar elde edilir.

Türkiye’de yetişen çam fıstıkları Türk Standartları Enstitüsü tarafından 3 tipe ayrılmıştır. Bunlar;

• Kozak tipi, yumuşak, iri ve dolgun gövdeli,
• Aydın tipi, iri-ufak ve az dolgun gövdeli,
• Maraş tipi, uzun ince ve gevrek.
• Bergama Kozak çam fıstığı, aşağıda sayılan kendine özgü birçok özelliğe sahiptir;
• Lezzet: Bergama Kozak çam fıstığı, eşsiz bir lezzete sahiptir. Tadı, tatlı, hafif reçineli ve kendine özgüdür,
• Yapı: Bergama Kozak çam fıstığı, iri, dolgun ve parlak bir yapıya sahiptir,
• Renk: Fıstıkların rengi, açık krem renginden sarıya kadar değişebilir,
• Besin Değeri: Bergama Kozak çam fıstığı, yüksek besin değerine sahiptir. İçeriğinde protein, yağ, karbonhidrat, lif, vitamin ve mineral bulunur,

Bergama Kozak çam fıstığı, sadece lezzetli değil, aynı zamanda sağlıklı bir besindir olup, çeşitli şekillerde tüketilebilir. Kuruyemiş olarak tüketilebileceği gibi; özellikle dolmalarda, yemeklerde, salatalarda, tatlılarda ve pastalarda da kullanılabilir. Bergama Kozak çam fıstığı, yemeklere farklı bir lezzet katarken, aynı zamanda besin değerini de artırır.

İçeriğindeki besin öğeleri sayesinde, vücuda aşağıda sayılan yararları sağlar;

• Enerji verir: Bergama Kozak çam fıstığı, yüksek enerji içeriğine sahiptir,
• Protein kaynağıdır: Vücudun yapı taşı olmanın yanı sıra kasların gelişimi için de önemli olan protein açısından zengindir,
• Sağlıklı yağ içerir: Kolesterolü düşürme ve kalp sağlığını koruma açısından önemli olan doymamış yağ asitlerini içerir,
• Lif bakımından zengindir: Bergama Kozak çam fıstığı, lif bakımından zengindir. Lif, sindirim sistemini düzenler ve kabızlığı önler,
• Vitamin ve mineral deposu: Bergama Kozak çam fıstığı, birçok vitamin ve mineral içerir. Bu sayede, vücudun ihtiyaç duyduğu besin öğelerini karşılar,

Sonuç olarak Bergama Kozak çam fıstığı, Türkiye'nin en değerli ve lezzetli çam fıstıklarından biridir. Yüzyıllardır süregelen geleneksel yöntemlerle üretilen bu özel ürün, eşsiz lezzeti, besin değeri ve doğal yapısıyla sofraların ve mutfakların vazgeçilmezlerinden biri haline gelmiştir. Sadece lezzetli değil, aynı zamanda sağlıklı bir besin olan Bergama Kozak çam fıstığı, her yaş grubundan insan için yararlıdır.