Antalya Kırkgöz Han
Kervansaray ve Han Kervansaray Doğal ve Kültürel Miras Kervansaray Han
-
2020
Antalya-Burdur güzergâhında, Antalya’nın merkez ilçelerinden Döşemealtı ilçesinin Pınarbaşı mevkiinde yer almaktadır. Şehir merkezinden 30 kilometre uzaklıkta olan Han, Selçuklular zamanındaki ana kervan rotalarından birinin, Tarihi İpek Yolu güzergahının üzerinde bulunmaktadır. Han, ismini Döşemealtı ilçesinin eski adı olan Kırkgöz’den alır. Bu isim, bölgede birçok su kaynağının var olması nedeniyle ortaya çıkmaktadır.
Açık bölüm taç kapısı üzerinde yer alan altı satırlık kitabeye göre; Selçuklu İmparatorluğu döneminde II. Gıyaseddin Keyhüsrev’in saltanat döneminde 1236-1246 yılları arasında yapılmıştır. Bu kitâbede, Sultan II. Gıyâseddîn Keyhüsrev, taç, sancak ve kuşağın sahibi olarak tasvir edilmektedir. Bunlar ilk kez Selçuklu hükümdarlık alâmetleri arasında görülmektedir. Ayrıca kitabede, inşa edilen ribatın işlevinin ilk kez Doğudan batıya seyahat edenlerin misafir edileceği bir yer olarak belirtilmesi de kitabeye özgün değer katmaktadır.
Anadolu’da sultanların emriyle inşa edilen altı kervansaraydan biri olan Kırkgöz Han Kervansarayı, Selçuklu döneminde kervansaray olarak kullanılmıştır. Kitabelerinde Ribat olarak geçen Han, Osmanlı döneminde ise savaş sırasında askerlere destek olmak amacıyla hizmet vermiştir. İlk İslam devletlerinde, sınırlarda askeri amaçlı yapılan güvenli ve müstahkem yapılara ribat denilmektedir. Bu yapılar, savaş açısından önemli noktalarda kurulmaktaydı. Düşmanlara karşı savaşacak askerlerin her türlü ihtiyacını karşılayabilmeleri amacıyla içlerinde; yatacak ve yemek yenilecek yerler, mescid, hamamlar, silah depoları, ambarlar ve ahırlar bulunmaktadır.
Han, kuzey-güney doğrultusunda uzanan dikdörtgen bir oturum alanına sahiptir. Geniş iç avlunun etrafını kesme taş payelerin taşıdığı sivri kemerli bir revak sırası kuşatmaktadır. Avlu etrafındaki mekânlar ve barınak bölümü olmak üzere iki yapı kütlesi şeklinde oluşmaktadır. Hanın dış cephe duvarları, cephe yüksekliğine ulaşan ve dışa doğru taşmış kütleler halindeyken; kare prizma şeklinde payanda ve köşe kuleleri ile desteklenmektedir. Güney cephenin ortasında bulunan taçkapı, cephe duvarlarını aşarak yükselmektedir. Dışa doğru taşan yatay dikdörtgen prizma şekilli bir kütledir. Taçkapı, sade halde bırakılmış enli bordür ve silmelerle yanlar ve üstten kuşatılan cepheye doğru sivri kemer gözü halinde açılan bir eyvandan oluşmaktadır. Kırkgöz Han; kervansarayların taşıdığı genel karakteristikler dışında çatı örtüsü, burçlar ve avlusunda bulunan kuyu ile özgün bir mimariye sahiptir.
Günümüzde bir turizm tesisi olarak kullanılan Han, Osmanlı döneminde restorasyon geçirmiş olup yapının restorasyonu 2009 yılında tamamlanmıştır. Döşemealtı Belediyesi’nin isteği üzerine Vakıflar Bölge Müdürlüğü tarafından yapılan restorasyon çalışmasında, 800 yıllık tarihe sahip Han’ın derzleri elden geçirilerek, tahrip olan taşları yenilenmiştir. Restorasyonu yapılırken, avlunun ortasında ve zemin kotunun altında ortaya çıkartılan kalıntının bir sarnıcın ağız kısmı olduğu tespit edilmiştir. Avlunun güneydoğu köşesinde ise bir seramik fırınına ait kalıntılara rastlanmıştır. İşletmesi, dört yıl süren restorasyon çalışmalarının ardından özel bir şirket tarafından üstlenilerek turizme ve ticaret hayatına yeniden kazandırılmıştır. Han, 1.250 metrekarelik açık ve 1.500 metrekarelik kapalı olmak üzere toplam 2.750 metrekarelik alana sahip olup, Türkiye’deki diğer kervansaraylardan farklı olarak işlevselliğini koruyarak kullanılacak bir mekân olarak tasarlanmıştır.
Referanslar
Palaz Y. S. (2019). Kırkgöz Han Üzerine Bir Değerlendirme, Akademik Hassasiyetler, 6, Sanat Tarihi Özel Sayısı: 223-257; Yurdasever, H. (2011). Anadolu Selçuklu Hanlarından Kırkgöz Han’ın Değerlendirilmesi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/antalya/gezilecekyer/kirk-goz, (Erişim tarihi: 16.01.2020); http://www.restoraturk.com/index.php/selcuklu-mimari-eserleri/101-kirkgoz-han-antalya, (Erişim tarihi: 16.01.2020); https://yigm.ktb.gov.tr/TR-9998/onemli-han-ve-kervansaraylar.html, (Erişim tarihi: 18.01.2020).