Akalan Kalesi, Samsun'un Atakum İlçesi Çatmaoluk sınırları içinde Samsun şehir merkezinden güneybatı yönünde 16 kilometre mesafede yer almaktadır. Akalan Kalesi’nin kuzey, batı ve güney yönlerinde etrafı Kürtün Irmağı ve kollarıyla çevrilidir. Bir plato üzerine yer alan Akalan Kalesi, kuzeyinde Pamuktarla Tepe, güneyinde Çavuşun Dağı’yla sınırlandığı akarsularla oluşmuş vadilerle birlikte çok korunaklı bir konumda yer almaktadır. Kalenin kuzey ve kuzeydoğu yönlerinden erişimi kolay olan kalenin batısında bulunan yamaçta ise sivil yerleşim kalıntılarının bulunduğu ifade edilmektedir. Gerçekleştirilen güncel çalışmalar ışığında Akalan Kalesi’nin bu ifade edilen alanları dışında güneyinde bulunan yamaç alanında da sivil yerleşim alanı bulunduğu tespit edilmiştir.

Akalan Kalesi’nde ele geçen bulgular sonucunda T. Macridy yerleşimi, Herodotos’un Pteria olarak ifade yer olarak lokalize etmiştir. T. Özgüç ise Akalan’ı Orta Anadolu’nun Demir Çağı kasaba karakteristiklerine uyduğunu ve en kuzey örneği teşkil ettiğini ifade etmektedir.

H. H. von der Osten, Tunç Çağı’nda Akalan Kalesi’nin Hitit İmparatorluğu, Myken ve Ege Uygarlıkları arasında bir bağlantıya sahip olabileceğini ve ileride gerçekleştirilecek çalışmaların bu konuya ışık tutacağını ifade etmekle birlikte yerleşimi Hitit yerleşimleri arasında göstermiştir. Akalan Kalesi’nde Tunç Çağı’na ait fiziki veriler bölgede araştırmalarda bulunan U. B. Alkım, M. Özsait ve M. D. Yılmaz tarafından tespit edilmiştir.

Genel olarak bakıldığında Akalan Kalesi’nde ele geçen bulgular ışığında aşağıdaki dönemlerin varlığı anlaşılmaktadır.

Amisos’un (Samsun) konumu gereği Orta Anadolu’ya giden ticaret yolunun kontrolünde önemli rol oynadığı söylenebilir. Amisos’a iç kesimden veya Orta Anadolu’dan geldiği ve dolayısıyla buradaki geçit konumundaki vadilere hakim bir bölgede bulunan Akalan Kalesi kontrolündeki bölgeden geldiği düşünülebilir. Bu durumda kentin İon ve Yunan kolonileriyle Anadolu arasında gerçekleşen ticarete ortak olduğu ve sevkiyatların güvenliği konusunda bir işlevi olduğu sonucuna da varılabilir.

Tunç Çağı, Demir Çağı ve Hellenistik Dönemi kentleşme sürecinde Samsun yöresinin kültürel gelişimi ve etkileşimi yanı sıra sosyo-ekonomik yaşamı konularında çok önemli bilgiler sunacak bir merkezdir.

1800’lü yılların sonunda ve 1900’lü yılların başlarında Samsun’da tarihi eser kaçakçılığının ve kaçak kazıların sıkça gerçekleşmesi sonucunda Müze-i Hümayun (İstanbul Arkeoloji Müzesi) Müdür Muavini Halil Ethem (Eldem) Bey bölgeyi teftiş etmek amacıyla 1906 yılında Samsun’a gelmiştir. Halil Ethem Bey Samsun ziyareti sırasında Mihalaki Theodoridi adındaki bir antikacının dükkanında figürlü ve boyalı pişmiş toprak mimari kaplama levhaları dikkatini çekmiştir. Bu eserleri Müze-i Hümayun adına satın alıp bu eser grubunun buluntu yerinin tespiti ve diğer eserlerin de Müze-i Hümayun’a gönderilmesi konusunda talimat verir. Kısa süre içerisinde eser grubunun buluntu yerinin Akalan Kalesi olduğu bilgisi sonucunda Halil Ethem Bey önemli bulgular içeren alanda Theodor Macridy Bey tarafından bir kazı çalışması yapılmasına karar verir. Aynı yıl içinde T. Macridy tarafından kazı çalışmaları gerçekleştirilir. Bu çalışmalarla Akalan Kalesi, yurdumuzda Karadeniz Bölgesi'nde resmi izinle gerçekleştirilen ilk arkeolojik kazı olur.

1906 yılı sonrasında bölgede gerçekleştirilen yüzey araştırmaları kapsamında Akalan Kalesi'nde de araştırmalar yürütülmüştür. Bu bağlamda H. H. von der Osten (1926), İ. K. Kökten (1941), U. B. Alkım (1972), S. Özsait (1988-2004), Ş. Dönmez (1997, 2004), Ö. Bilgi (2000-2003), A. Türker (2015-2016) ve son olarak M. D. Yılmaz (2022-2024) Akalan Kalesi'nde araştırmalarda bulunmuştur.

Mimarisi: Demir çağını ifade eden mimari buluntuları arasında terracotta (pişmiş toprak) mimari kaplama plakaları, çatı kiremitleri, akroter parçalarıdır. Mimari kaplama plakalarının kullanımına ait gelenek A. Akerström’e göre Akalan, Pazarlı ve Boğazköy’e İonia’dan deniz yoluyla Amisos üzerinden gelmiş, Ş. Dönmez’e göre ise Pazarlı üzerinden Akalan’a Boğazköy’den gelmiştir. C. Roebuck ise, bu duvar kaplamalarının Aeolia özellikleri taşıdığını ve Pazarlı ve Boğazköy buluntularından ziyade Larissa’daki prototiplere daha benzer olduğunu ifade etmektedir.

Kazı raporlarında kerpiç konusunda bilgilerin bulunmayışı ahşap mimarinin kullanılmış olabileceğini göstermektedir. Forrer, bu konuda sık ormanlıkla kaplı Karadeniz Bölgesi’nde büyük yerleşimlerden ziyade küçük çaplı ancak bol miktarda yerleşimlerin varlığını ve ahşap mimarinin kullanılmış olması gerektiğini öne sürmektedir.

Kalenin surları günümüzde kısmen gözlemlenebilen surların 4,5-5,5 metre yüksekliğe kadar korunmuş olduğu ancak çoğunluğunun toprak altında kaldığı gözlemlenmektedir. Surların toplam uzunluğunun 500 metreden fazla olduğu düşünülmektedir. Surların şevli yapıda olduğu ve bu bağlamda kuzeydoğu cephede 55-60 derecelik, batı ve güney cephelerde ise 80 derecelik eğimlere sahip olduğu ifade edilmektedir. Yerleşimin üzerine kurulduğu kayalığın üzerinde kiklopien ve yarı kiklopien duvar örgüsü kullanılarak inşa edildiği görülmektedir. Surların taş mimari üzerinde olasılıkla kerpiç mimari şeklinde devam ettiği düşünülmektedir. 2022 yılında gerçekleştirilen yüzey araştırmalarında tespit edilen kerpiç kalıntılar, önceden yapılan bu öngörüyü doğrular niteliktedir. Sur sistemi üzerinde kuzeyde bir büyük ve güneyde bir küçük olmak üzere toplam iki adet girişin olduğu izlenmektedir. Girişlerin etrafları karşılıklı yuvarlak kule yapılarıyla desteklenmiştir.

Terracotta mimari kaplama plakaları: Akalan Kalesi teracotta (pişmiş toprak) mimari kaplama plakaları bulguları üzerinde kabartma ve krem renk zemin üzerine kiremit kırmızısı, koyu kahverengi ve kahverengimsi siyah yanı sıra grimsi siyah ve sarımsı kahvregengi tonlarda mat boyayla işlenmiş motifler yer almaktadır. Üzerinde çörten deliği bulunan örneklerinde bulunduğu mimari kaplama plakaları da yer almaktadır. Kaplama plakalarının üzerlerinde karşılıklı duran arslan ve arslan-panter figürleri genellikle çörten deliği bulunan örnekler üzerinde izlenmektedir. Duvar kaplamalarına ait plakalar üzerinde ise figürlü kompozisyonlar (Herakles ve Pholos’un centaurlara karşı mücadelesi, lotus-palmet frizi, giyoş bandı-rozet bezeği ve meander, baklava dilimi, dikdörtgen ve dikdörtgen içinde yer alan üçgenlerden oluşan geometrik motifler yer almaktadır. 2022-2024 yılı çalışamaları sırasında bu terracotta mimari kaplama plakalarından örnekler tespit edilmiş ve Samsun Müzesi’ne teslim edilmiştir.

Seramik buluntular: Seramikler arasında MÖ VI. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen Orta Anadolu geleneğine bağlı yerel üretim unsurlarla birlikte İonya kökenli Yaban Keçisi stilindeki Oryantalizan Dönem örnekleri olduğu ifade edilmektedir (Resim 1).

Akalan buluntusu olan iki adet Rodos üretimi Yaban Keçisi stilindeki testinin Orta Yaban Keçisi Stili II Evresine (SiA Ic) tarihlenmesiyle Akalan’ın İonia’yla münasebetlerini MÖ VII. yüzyılın sonlarına (MÖ 630-610) çektiği ifade edilmektedir. 

Orta Anadolu geleneğine bağlı seramiklerin varlığı Akalan Kalesi’nin kuruluşunun MÖ 850-650 yıllarından daha da erkene gidebileceğine işaret ettiğine dikkat çekilmektedir. Bu durumda Akalan Kalesi’nin Orta Anadolu gelenekli bir yerleşim karakterinde olduğunu göstermektedir. Seramik bulgular konusunda S. Przeworski, Bakır Çağı ve Phrygler’e ait örnekler olduğunu, U. B. Alkım, Erken Tunç Çağı’na tarihlenen gözlemlerini ve M. Özsait ise Erken Tunç Çağı’na ait örneklerin varlığını ifade etmiştir. A. Türker ise Demir Çağı öncesine tarihlenen bulgulara rastlamadığını ifade etmektedir. A. Türker, bu konuda daha kapsamlı araştırmaların yapılması gerektiğini vurgulamaktadır. 2022-2024 yıllarında M. D. Yılmaz tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırması kapsamında belgelenen seramikler arasında Erken Tunç ve Orta Tunç Çağı’na ait örnekler bulunmaktadır.

Yaban Keçisi stilindeki seramiklerin dışında kalan seramiklerin tamamının yerel unsurlar olduğu ve Arkaik dönem buluntularının yüzeye yakın olmasıyla sonrasına ait bulguların olmayışı Arkaik Dönem sonrasında yerleşimin terk edilmiş olabileceğine dikkat çekilmektedir. Strabon tarafından sunulan Amisos yakınlarındaki bir yerleşimden Kappadokia’lı bir beyin yanındakilerle gelerek Amisos’u nüfusunu arttırdığı bilgiyle örtüşmektedir. Ancak Ö. Bilgi ve Ş. Dönmez, Akalan’da Demir, Hellenistik ve Roma Çağlarına ait buluntuların varlığını ifade edilmektedir. A. Türker tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırmaları sırasında tespit edilen seramikler de Ö. Bilgi ve Ş. Dönmez’i doğrulamaktadır. 2022-2024 yılları arasında M. D. Yılmaz tarafından gerçekleştirilen yüzey araştırması sırasında tespit edilen seramik örnekleri arasında Demir, Hellenistik, Roma, Geç Roma ve Bizans Çağlarına ait bulgular yer almaktadır.