Zeno, Caterino ve Seyahatnamesi

Kişi Seyyah ve Seyahatname Seyyah

Venedikli tüccar, aristokrat ve seyyah olan Caterino Zeno’nun doğum ve ölüm tarihleri net olarak bilinmemektedir. Caterino Zeno’nun babası Venedikli bir tüccar ve gezgin olan Dragon Zeno’ydu. Caterino Zeno babasının tüccar olması sebebiyle gençlik yıllarında sık sık doğu ülkelerine seyahat etme fırsatı yakaladı. Bu seyahatler neticesinde Zeno, doğu devletleri ve doğu kültürünü yakından tanıma ve inceleme fırsatı buldu. XV. yüzyılın ikinci yarısı, batıda Osmanlı-Venedik ve doğuda ise Osmanlı-Akkoyunlu rekabetine sahne oldu. Bu siyasi ve askeri rekabet neticesinde Venedik Cumhuriyeti ve Akkoyunlu Devleti, Osmanlı Devleti’ne karşı müttefiklik ilişkisi geliştirme çabası içerine girdiler. Bu müttefikliği daha da geliştirmek ve Osmanlı Devleti’ne karşı fiili bir savaş başlatmak için Venedik Cumhuriyeti Akkoyunlu sarayına elçi göndermeye karar verdi ve uzun müzakereler sonucunda Caterino Zeno, 1471’de Venedik Liderler Meclisi’nin verdiği yetki ve görev ile Venedik’ten yola çıkarak Akkoyunlu Devleti hükümdarı Uzun Hasan’ın (d. Şubat-Mart 1425- ö. 06 .01. 1478) sarayına elçi olarak gönderildi. Zeno’nun bu görevi kabul etmesinde bir Venedikli olarak ülkesine hizmet etme isteğinin yanında şüphesiz ki Uzun Hasan’ın eşi Despina ile aralarındaki akrabalık bağının da etkili olduğu aşikardır. Çünkü Caterino Zeno, Trabzon Rum İmparatorunun kızı ve Akkoyunlu Devletinin hükümdarı Uzun Hasan’ın eşi olan Despina Hatun’un yeğeni ile evliydi. Despina, Zeno’nun eşi olan Violente’nin teyzesiydi ve Zeno bu akrabalık bağı sayesinde Despina’dan aldığı büyük destek ile elçilik vazifesinin ifasında Uzun Hasan nezdinde itibarlı bir konumdaydı.

Zeno, 06. 06. 1471’de Venedik’ten ayrıldı ve Uzun Hasan’ın sarayına doğru yola çıktı. Venedik’ten önce Rodos, oradan da Karaman Beyliği’nin toprakları üzerinden İran’a ulaştı. Görevi Uzun Hasan’ı Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtmak ve eğer Uzun Hasan’ı Osmanlı Devleti’ne karşı fiili bir savaşa ikna edebilirse, Venedik’in Akkoyunlular’a gerekli yardımı yapacağını bildirmekti. Bu konuda en büyük destekçisi ise Trabzon Rum İmparatoru’nun kızı ve Uzun Hasan’ın eşi olan Despina Hatun idi. Zira Despina, babasının imparator olduğu Trabzon Rum İmparatorluğuna son vermesi dolayısıyla Osmanlı Devleti aleyhindeydi.

Halihazırda gergin olan Osmanlı-Akkoyunlu siyasi atmosferinden de yararlanarak elçilik görevinin amacına ulaşan Zeno, Osmanlılar ile Akkoyunlu Devleti arasındaki Otlukbeli Savaşı’na katıldı ve savaşın canlı tanığı olarak savaşı detaylı bir şekilde anlattı. Ancak savaşın sonunda Akkoyunlular’ın mağlup olması ve Venedik’ten beklenen yardımın da bir türlü gelmemesi, Uzun Hasan’ın nezdinde Caterino Zeno’ya olan güvenin sarsılmasına sebep oldu. Böylece Uzun Hasan Zeno’yu Avrupa’daki krallara kendi elçisi olarak Osmanlılara karşı müttefik bulmak amacı ile gönderdi. Karaman ve Karadeniz olmak üzere İran-Venedik arasındaki yolun hakimiyeti büyük oranda Osmanlı egemenliğine geçtiği için Zeno dönüşte hayli zor bir yolculuk ile Karadeniz’in kuzeyi üzerinden 1474 yılında Avrupa’ya döndü. Macar ve Leh krallarıyla Uzun Hasan adına görüşen Zeno, Osmanlı tehlikesini anlatıp bu kralları Osmanlı’ya karşı Akkoyunlular’la ittifak etme yönünde çaba gösterdi.

Zeno’nun bu uzun ve tehlikeli seyahati ile ilgili yayımladığı tahmin edilen bu notlar kayboldu. Zeno’nun seyahatnamesi ise Venedik Cumhuriyeti’ne ve bazı dostlarına yazdığı mektuplar ve belgeler üzerinden Giovan Batista Ramusio tarafından tekrar oluşturuldu. Seyahatname bu temel üzerinde iki kısım halinde terkip edildi. İlk bölüm elçilik görevi, İran yolcuğu, Uzun Hasan ile ilişkileri ve Otlukbeli savaşı ile dönüş seyahatini kapsarken; ikinci bölüm ise Akkoyunlu Devleti’nin çöküşü, Safavi Devleti’nin ortaya çıkışı ve Osmanlı-Safavi ilişkilerini kapsamaktadır. 1873 yılında Travels to Tana and Persia adı ile Hacluyt Society tarafından İngilizceye çevrilen eser, daha sonra Menuçehr Emiri tarafından Sefernameha-yi Veniziyan der İran adı ile Farsça'ya çevrildi. Eserin Türkçe çevirisi ise aslen Farsça'dan olmak kaydıyla diğer çevirileri ile de karşılaştırılarak Tufan Gündüz tarafından Uzun Hasan-Fatih Dönemi Mücadelesinde Doğu’da Venedik Elçileri başlığı ile yapıldı ve 2006 yılında yayımlandı.

Caterino Zeno’nun seyahatnamesi Osmanlı Devleti ile Akkoyunlu Devleti arasında gelişen siyasi münasebeti ve Venedik Cumhuriyeti’nin Osmanlı Devleti algısı ve Osmanlılara bakış açısını bir derece ortaya koymaktadır. Ayrıca Zeno’nun Despina ile olan yakınlığını kullanarak sarayda rahat etmesi ve Uzun Hasan’a hayli yakın olması bize hem Akkoyunlu sarayı hem de Uzun Hasan’ın kişiliğini öğrenebilme açısından eşsiz bilgiler sunmaktadır. Zeno Otlukbeli Savaşı’nın canlı tanığı olarak da savaşın seyrini ve nasıl cereyan ettiğini de detaylıca anlatmaktadır ki, bu da Zeno’nun seyahatnamesinin değerini ortaya koymaktadır.

Yararlanılan Kaynaklar

Babinger, F. (2003). Fatih Sultan Mehmed ve Zamanı (Çev. D. Körpe). İstanbul: Oğlak Yayıncılık.; Barbaro, G. (2010). Travels to Tana and Persia, and A Narrative of Italian Travels in Persia in the 15th and 16th Centuries. Londra: Cambridge University Press.; Gündüz, T. (2006). Uzun Hasan-Fatih Dönemi Mücadelesinde Doğu’da Venedik Elçileri. İstanbul: Yeditepe.; Knigh, C. (1843). Caterino Zeno. İçinde; G. Long (Editör), Penny Cyclopaedia of the Society for the Diffusion of Useful Knowledge (s. 763). Londra.; Mahmudov, Y. (2010). Azerbaijan and Europe. Medieval Diplomatic Relations (The Period of the States Akkoyunlu and Safavi). Londra–New York: Xlibris Corporation.