Yoran Mübadele Anı ve Kültür Evi (MÜBEV), Aydın'ın Didim ilçesinde, 1923 Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesinin toplumsal bellekteki izlerini korumak ve bu önemli tarihi olayın insani boyutunu gelecek nesillere aktarmak amacıyla kurulmuş bir anı müzesi ve kültür merkezidir. Didim’in tarihi merkezi olan ve eski adıyla bilinen Yoran mevkisindeki Cumhuriyet Mahallesi’nde konumlanan müze, Didim Belediyesi tarafından yürütülen titiz bir restorasyon projesinin ardından 9 Eylül 2021 tarihinde ziyarete açılmıştır.

Müzenin faaliyet gösterdiği yapı, başlı başına tarihi bir değer taşımaktadır. XIX. yüzyıl sonlarında inşa edildiği düşünülen, iki katlı, cumbalı ve iç avlulu bu taş konak, bölgenin mübadele öncesi sivil mimarisinin karakteristik özelliklerini yansıtan tipik bir Rum evidir. Mübadeleden önce Hrisafi ailesinin mülkiyetinde olan bu yapı, restorasyon sonrasında mekânın ruhuna uygun bir işlevle yeniden hayat bulmuştur. Böylece yapı, hem mimari bir miras unsuru olarak korunmuş hem de mübadelenin her iki yakasındaki insanların hikâyelerine ev sahipliği yapan sembolik bir mekâna dönüştürülmüştür.

MÜBEV’in temel faaliyet konusu, Lozan Antlaşması'na ekli protokol uyarınca yurtlarını terk etmek zorunda kalan yüz binlerce insanın yaşadığı travmayı, köklerinden koparılma hissini, kayıplarını ve yeni bir vatanda hayata tutunma mücadelelerini somut nesneler ve kişisel anlatılar aracılığıyla görünür kılmaktır. Bu bağlamda kurum, geleneksel müzecilik anlayışının ötesine geçerek bir “hafıza mekânı” ve “vicdan müzesi” kimliği taşımaktadır. Müzenin koleksiyonu, büyük ölçüde başta Selanik ve Kavala olmak üzere Yunanistan’ın çeşitli bölgelerinden Didim ve çevresine yerleşen mübadil ailelerin üçüncü ve dördüncü kuşak torunları tarafından bağışlanan eşyalardan oluşmaktadır.

Sergilenen ürünler, mübadelenin bireysel ve ailevi düzeydeki etkilerini derinden hissettiren zengin bir çeşitlilik sunar. Ziyaretçiler, mübadillerin yanlarında getirebildikleri birkaç parça gündelik eşya, el emeği göz nuru işlemeler, çeyiz sandıkları, mutfak gereçleri, giysiler, tarım aletleri, hasret ve umut dolu mektuplar, solmuş aile fotoğrafları ve geride bırakılan mülklere ait tapu senetleri gibi resmi evraklarla karşılaşır. Her bir obje, sadece maddi bir varlık olmanın ötesinde, bir ailenin geçmişinin, anılarının ve kırılgan umutlarının sessiz bir tanığı olarak ziyaretçiye dokunur.

Yoran Mübadele Anı ve Kültür Evi, aynı zamanda dinamik bir kültür merkezi olarak da faaliyet göstermektedir. Yapının üst katı, mübadele temalı söyleşiler, paneller, belgesel gösterimleri, atölye çalışmaları ve geçici sergiler gibi çeşitli kültürel ve sanatsal etkinliklere ev sahipliği yapmaktadır. Bu etkinlikler aracılığıyla mübadele kültürü ve mirası canlı tutulmakta, akademik bilgi ile halkın deneyimleri buluşturularak yeni araştırmalara zemin hazırlanmaktadır. Didim’in kültürel turizm potansiyeline önemli bir değer katan MÜBEV, hem bölge halkı hem de yerli ve yabancı ziyaretçiler için bir hafıza, anma ve anlama durağı olarak büyük bir önem taşımaktadır.