Türkiye’de Beslenme ve Diyetetik Alanı Literatürünün Gelişimi

Gastronomi

Kültürlerin bütünleyici parçası olan yiyecek ve içecekler beslenmeyi ve sağlığı şekillendirirler. Dünyada ve Türkiye’de hastalık ve ölüm oranları değerlendirildiğinde, akut ve kronik tüm hastalıkların önlenebilir sebeplerinin başında, sağlıklı beslenme gelmektedir. Beslenme ile ilgili uygulamalar, anne sütünün önemi, besinlerin sağlık ile ilişkisi gibi kavramlar, yazının bulunmasından itibaren referans olarak kabul edilen taş tablet ve papirüslerden beri dokümante edilmektedir. Tedavilerinde beslenme, istirahat, temiz hava ve genel temizliği vurgulayan; MÖ 400’lerde yaşamış modern tıbbın kurucusu kabul edilen İstanköy’lü Hipokrat’ın ünlü Besinleriniz ilacınız, ilacınız besinleriniz olsun mottosu günümüzde de halen geçerliliğini korumaktadır.

XVIII. yüzyılda yaşamış Fransız kimyacı Antoine-Laurent de Lavoisier, besinlerin vücut için yakıt olarak kullanıldığını, kalorimetre kullanarak gösteren ilk kişidir. Yine aynı dönemlerde yaşamış İngiliz donanmasında doktorluk yapan James Lind, C vitamini eksikliğinde olan skorbütün tedavisinde turunçgillerin yararlı olduğunu gösteren ilk klinik araştırmayı gerçekleştirdi. Daha sonra modern beslenme araştırmaları ve eğitiminin öncülerinden kabul edilen Amerikalı kimyacı Wilbur Olin Atwater (1844-1907) besinlerin enerji değerini ölçen kalorimetre uygulamasında Atwater sistemini geliştirdi. Atwater’ın 1904 yılında yayımladığı Beslenme İlkeleri ve Gıdanın Besleyici Değeri isimli yayını beslenme rehberi çalışmalarının temelini teşkil etmektedir.

Amerikan Tıp Derneği, 1877 yılında bir Diyetetik Komitesi oluşturmuş olsa da; diyet alanında doktor ve hemşire dışında çalışacak diyetisyen meslek tanımı 1899’da yapıldı. Bu tarihten sonra beslenme ve gıda analizleri hız kazansa da beslenme ve diyetetik alanlarına esas ivme getiren gelişmeler Birinci ve İkinci Dünya savaşları esnasında oldu. İki savaş esnasında ve sonrasında Amerika’da diyetisyenler ve beslenme uzmanları askerlerin ve gazilerin tüketmeleri gereken gıdaların belirlenmesi amacıyla görevlendirilmeye başlandı. 1917 yılında Amerikan Diyetetik Derneği’ni kuran öncü diyetisyenler diyetetik hizmetlerini; 1. Tedavici Diyetisyen, 2. Yönetici Diyetisyen, 3. Toplum Sağlığı Diyetisyeni ve 4. Eğitici Diyetisyen olarak dörde ayırdılar.

Amerika’da 1922 yılından beri dört yıllık diyetisyenlik lisans eğitimini ve uygulamalı stajları tamamlayan lisansiyerlere, diyetisyen unvanı verilmektedir. Diyetisyenlerin Amerika Birleşik Devletleri'nde (ABD) bulundukları eyalette kayıtlı olarak çalışabilmeleri için ayrıca Kayıtlı Diyetisyen Komisyonu’nun (bir tür Diyetisyen Odası) ulusal board sınavını geçmeleri, her yıl hizmet içi eğitim toplantılarına katılarak profesyonel gelişimlerini sürdürmeleri ve sertifikasyonlarının geçerliliğini korumaları gerekmektedir.

Türkiye’de Beslenme ve Diyetetik eğitimi ilk defa 1962 yılında Hacettepe Sağlık Bilimleri Yüksekokulu’nda Diyetetik Programı adı altında başladı. Başta programın dersleri sadece Tıp Fakültesi öğretim elemanları tarafından yürütülse de, 1966 yılında Wisconsin Üniversitesi’nde insan beslenmesi alanında doktora programını başarıyla tamamlayan Ayşe Baysal, Diyetetik Bölümünde öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. Aynı yıl 6 Haziran’da ilk diyetisyenler mezun oldular ve bu tarih 1986 yılından beri Türkiye’de Diyetisyenler Günü olarak kutlanmaktadır. 1967 yılında Hacettepe Üniversitesi kurulduktan sonra Diyetetik Programı önce Sağlık Bilimleri Fakültesi’ne, 1968 yılında da ismi Beslenme ve Diyetetik Programı olarak değiştirilip, aynı fakülteye bağlı Ev Ekonomisi Yüksek Okulu’na bağlandı. Alanın Türkiye’deki duayen hocalarından olan Prof. Dr. Ayşe Baysal, Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü’nün başkanlığını 1968’den 1988’e kadar yürüttü. Prof. Dr. Ayşe Baysal halkı bilinçlendirme amaçlı sosyal sorumluluk kapsamında mercimek hakkında özendirici programlar yaparak medyada sağlıklı ve dengeli beslenme konusunda farkındalık yarattı. 1994 yılında Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümüne bağlı Beslenme Bilimleri, Diyetetik ve Toplu Beslenme Sistemleri anabilim dalları; 2001 yılında da Toplum Beslenmesi anabilim dalı kuruldu. Türkiye’de Beslenme ve Diyetetik Bölümü 38 yıl boyunca yalnızca Hacettepe Üniversitesi'nin bünyesinde bulunduktan sonra ikinci Beslenme ve Diyetetik Bölümü 1999 yılında Erciyes Üniversitesi’nde, 2000 yılında da Başkent Üniversitesi’nde kuruldu. 2020 yılı itibariyle Türkiye’de 61 üniversitede ve KKTC’de beş üniversitede Türkçe ve İngilizce Beslenme ve Diyetetik alanlarında lisans programları bulunmaktadır.

Beslenme ve Diyetetik Bölümü’nün öncü mezunları 1969 yılında önce Türkiye Diyetisyenler Derneği’ni kurdular, 1972 yılında da derneğin yayın organı olan Beslenme ve Diyet Dergisi’ni yayımlamaya başladılar. ULAKBİM Tıp Veri Tabanı’na dâhil olan Beslenme ve Diyet 48 yıldır aralıksız şekilde yayımlanmakta ve yılda üç kez Nisan, Ağustos ve Aralık aylarında alandaki orijinal çalışmaları, derlemeleri, olgu sunumlarını ve editöre mektupları yazıları ile okuyuculara sunmaktadır.

Amerika’da 1971 yılında ilk defa yapılan ve 1999 yılından beri de her yıl düzenli olarak yapılan Ulusal Beslenme Sağlık Araştırmaları’na (NHANES) benzer şekilde Türkiye’de de 1974 yılında ilk defa beslenme ve sağlık araştırması yapıldı. 1974 - Türkiye Ulusal Beslenme, Sağlık, Gıda Tüketim Araştırması Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Devlet Planlama Teşkilatı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Tarım, Sağlık ve Milli Eğitim Bakanlıkları, UNICEF ve CARE kuruluşlarının işbirliği ile ülke genelinde yürütüldü. Bu araştırmayı takiben ikinci araştırma Türkiye Besin Tüketimi ve Beslenme Araştırması adı ile 1984 yılında Ankara, Adana ve İstanbul’u içine alan şehirlerde tekrarlandı. Türkiye temsiliyeti olan ikinci büyük beslenme ve sağlık araştırması Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü, Sağlık Bakanlığı ve Numune Eğitim ve Araştırma Hastanesi işbirliğinde 2010 yılında yapıldı, sonuçları Şubat, 2014 yılında paylaşıldı. En son yürütülen Türkiye Beslenme ve Sağlık Araştırması 2017, Sağlık Bakanlığı tarafından yapıldı ve sonuçları henüz paylaşılmadı.

Dünya genelinde beslenme ile ilgili bilimsel yayınlar daha çok beslenme diyetetik bölümleri ve tıp fakültelerinin öncülüğünde multi-disipliner olarak yapılmaktadır. Türkiye’de ise beslenme ile ilgili akademik literatür yoğunlukla beslenme ve diyetetik bölümleri öğretim elemanları tarafından gerçekleştirilmektedir. Bu alanda Türkiye’den en çok yayınlanan araştırma makaleleri; erişkin ve çocuk klinik beslenmesi, sporcu beslenmesi, fonksiyonel besinler ve toplu beslenme sistemleri üzerine yoğunlaşmaktadır. Türkiye’de şimdiye kadar beslenme ve diyetetik alanında yapılan yayınlara ek olarak daha fazla uluslararası standartlarda araştırmalara ihtiyaç bulunmaktadır.

Ulusal araştırmalar dışında beslenme ve diyetetik alanı ile ilgili ulusal ve uluslararası düzeyde birçok araştırma yürütülmektedir. Beslenme ve diyetetik bilimleri; tıp ve sağlık bilimleri, spor bilimleri, yönetim bilimleri, teknoloji, gastronomi, mevzuat, sosyoloji, antropoloji gibi birçok disiplini ilgilendirdiği için sayısız bilimsel yayına temel teşkil eden en önemli bilim alanlarındandır.

Referanslar

Demirel, Z. B. (2015). Beslenme ve Diyetetik Eğitim Öğretiminin Standardizasyonu, Beslenme ve Diyet Dergisi, 43(3): 237-243; Demirel, Z. B., ve Baysal, A. (2012). Hacettepe Üniversitesi Beslenme ve Diyetetik Bölümü: 50 Yıllık Tarihçe, Beslenme ve Diyet Dergisi, 40(3): 203-210; Merdol, T. (2015). Temel Beslenme ve Diyetetik. Ankara: Güneş Tıp Kitabevi; Merdol, T. K. (1996). 30. Yılımızda Dünya Diyetisyenliği, Beslenme ve Diyet Dergisi, 25(1): 7-11; Standardı, T. (2012). Diyetisyen. TS13114, Nisan 2004, ICS 03.040; 03.100. 30.