Bodrum’un ilk sahipleri olan Karyalılar tarafından kullanılan teknelerdir. Tirhandil tekneleri değiştirilerek guletlere dönüşmüştür. Kısacası, tirhandil tekneleri guletlerin atalarıdır denilebilir. Tirhandil kelimesi Türkçe’ye Rumca’dan geçmiştir. Tirhandil, “yelken ve kürekle yürütülen ve genellikle Bodrum’a özgü dayanıklı ve zarif tekne türü” olarak tanımlanmaktadır. Geleneksel Türk tekneleri arasında gulet (goélette), tirhandil (double-ender), keç/ayna kıç (ketch) ve uskuna (schooner) gelmektedir. Türkiye’de yaygın olarak geleneksel gulet, tirhandil ve ayna kıç tipi tekneler mürettebatlı olarak turizm ve eğlence amacıyla kiralanmaktadır. Turizm amaçlı olarak tirhandil teknelerinin tercih edilme sebebi bu teknelerin daha sığ koylara girebilmeleridir.

Bodrum özellikle sünger avcılığı, yük taşımacılığı ve tekne ev olarak kullanılan geniş ama zarif bir tekne olan parlak boyalı tirhandil ile ünlüdür. Sadece Bodrum’da inşa edilen tirhandil ile yelken aktiviteleri yapıldığında mavi yolculuk endemik bir üretim olarak sayılabilir.

Tirhandiller 1960’ lı yılların başında mavi yolculuklarda kullanılmaya başlamıştır. Daha çok yük alması için tirhandil teknelerin kıç tarafı yuvarlatılmış ve ortaya karpuz kıç denilen bir form çıkmıştır. Önceleri gulet tekneleri de yuvarlak kıç formunda olduğundan tirhandil tekneleri de gulet olarak adlandırılmıştır. Daha sonra kamaralar için daha geniş bir alan kazanmak üzere arka güvertesi geniş guletler yapılmaya başlanmış ve formları itibariyle tirhandillerden ayrışmıştır. Tirhandiller guletlere göre daha küçük hacimlere sahip olduğundan zamanla sayıları azalmış olsa da günümüzde hala zarafetleriyle denizleri süslemektedir. Tirhandil, çok köklü olmasına rağmen günümüzde pek yaygınlık göstermemektedir.

Yat yapımında kullanılan en eski malzeme ahşaptır. Teknelerde ahşap kullanımı önemli ölçüde masraf, emek, ustalık ve zaman gerektirmektedir. Ne var ki, Bartın, İzmir, Fethiye, Bodrum, Marmaris, Bozburun, Datça, Manavgat ve Alanya yörelerinde hala üretilmekte olan geleneksel Türk yatlarında halen bu malzemeden yararlanılmaktadır. Ege Denizi’ nin en eski yerel ahsap yatı olduğu bilinen tirhandilin en karakteristik özelliği, sivri uçlu bir kıç bölümüne sahip olmasıdır. Tirhandiller 11-18 metre arasında değişen uzunluğa sahip olup, sekiz kişiye kadar konforlu bir konaklama sunabilirler.

Tirhandil tekneleri XVIII. yüzyıl sonlarında Osmanlı donanmasında da kullanılmıştır. Donanma için devlet tarafından alımı yapılan keresteler sağlandıkları bölge ve gemi inşasında kullanıldığı kısımla ortak bir biçimde adlandırılmaktadır. Bu şekilde isimlendirilen kereste türleri arasında tirhandil-i kebr-î çam şeklinde kereste ismine rastlanmaktadır. Bu da tirhandil teknelerinin çam ağacından inşa edildiğini göstermektedir.

Ege ve Akdeniz’ de turistik amaçlı kullanılan geleneksel ahşap yatlar marangoz ustalar tarafından inşa edilmektedir. Teknenin iskeleti için çam, meşe, tik veya maun kullanılırken, teknenin gövdesi çam veya tetra ile kaplanır. Güvertede tik ağacı, kabinlerde çam ya da maun tercih edilirken, teknenin direkleri ak meşe ya da demirden üretilmektedir. Tirhandil tekne boyları 11-18 metre aralığında olup, üç-dört adet çift kişilik özel duş ve tuvaletlerin bulunduğu kamaralara sahiptir. Yelkenli desteğiyle mavi yolculuklarda kullanılan ve Bodrum’ la özdeşleşmiş tirhandil, kabin sayısı az ve yelken performansı oldukça iyi “denizci” bir tekne tipidir.

Tirhandillerin en önemli özelliklerinden biri, genişlik/boy oranının 1/3 olmasıdır. Teknelerin boyları, enlerinin üç katı olduğundan, “Trea kena 3’e 1” denilmektedir. Tirhandiller çoğunlukla 7-12 metre boy aralığında inşa edilirler. Baş ve kıç formların birbirine benzer olması, baş ve kıç bodoslama formunun aynı olması, tekne ortasının geniş, gövdenin yuvarlak olması da tirhandillerin diğer önemli geometrik özelliklerindendir. Sivri uçlu kıç bölümüyle en eski yerel ahşap tekne özelliği gösteren tirhandiller, Ege Denizi ve Akdeniz sularında özellikle bir ailenin ya da küçük bir misafir grubunun mavi yolculuk yapması için uygundur.

Orijinali Giritli olan ve yelken ve küreklerle donatılmış bu tipik Ege balıkçı teknesini ilk kez bir seyir esnasında gördüğünde, ünlü yazar Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı üzerinde kalıcı bir iz bırakır. Elindeki az parayla önce basit bir tekne alan yazar, maddi durumu biraz düzelince bir tirhandil alır. Üçüncü ve son teknesi ise Yatağan adıyla daha da geliştirilmiş bir tirhandil versiyonudur. Tekneye bu ismi vermesinin sebebi, teknede yatıp yaşaması olup, romanlarını bu tekne üzerinde yazmıştır. Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı, Bodrum’ da geçirdiği yıllarda tirhandil teknelerle ilgili anılarını Mavi Sürgün isimli romanında şu şekilde anlatır: “Gemisiz liman, çocuksuz, kısır bir anaya benzer. Bodrum limanı kısır sayılmazdı. Elli, altmış tonluk paraçetalar ve tirhandillerden tutunuz da bir sürü kemanbaş ve baltabaş kayıklar dalgalarda oynarlar… Bir gün —hiç unutamayacağım— oturduğum kayanın önünden bir tirhandil geçti. Ne geçişti!... Tirhandil, çiçek toplaya toplaya yürüyen ve saçları rüzgârda savrulurken, türkü söyleye söyleye eğilip bükülen bir insan gibi ilerliyordu... Yatağan Girit’te, hız için yapılmış yedi metre uzunluğunda üç tonluk, kartal burunlu bir tirhandildi. Kırmızı fırtına yelkeni için kısaca bir sereni, alelade rüzgârlara hissa edilecek beyaz yelken için de uzun bir sereni vardı. Beyaz yelken tam kaldırılınca deniz yüzünden 12 metre kadar yükseliyordu…”

Önceleri tirhandil tekneleri özellikle sünger avcılığında kullanılmıştır. Denizde avcılık amacıyla tirhandillerin kullanılma sebebi, teknelerin geniş olmaları dolayısıyla iyi bir yük taşıma kapasitesine sahip olmalıdır. “Yok olma sınırındaki sünger, beraberinde süngerciliğin de sonunu getirmiştir. Rengarenk “tirhandil” süngerci teknelerinde de ilkbaharın gelişiyle başlayan o tatlı telaş da yoktur artık… Kalendeki burçlarında, köşe taşlarında, tersanelerindeki ırgat diplerinde, “tirhandillerin” bodoslamalarında silinmez izler bıraktık biz.”

Bodrum Tırhandilleri, Türkiye’nin denizcilik geleneği içerisinde tarihî, teknik, kültürel ve turistik açıdan önemli bir yer tutan geleneksel ahşap teknelerdir. Bu tekneler, kökenleri antik dönemlere dayanan ve Bodrum bölgesine özgü, baş ve kıç formları simetrik, yuvarlak gövdeli teknelerdir (Köyağasıoğlu 2014). Adının Yunanca “trikandini” kelimesinden türediği ve bu terimin “üçte bir” anlamına geldiği bilinmektedir; bu oran teknenin boyunun genişliğine oranını simgeler (Aksona 2022).

Tırhandiller, tarihsel süreçte farklı kültürler ve medeniyetler arasında teknik alışverişlerin sonucu olarak şekillenmiştir. Teknenin kökenlerine dair tarihsel incelemeler, formun Finikeliler ve hatta Mısırlılara kadar geriye gittiğini göstermektedir. Finikelilerin, Mısırlılara ait papirüsten teknelerin formunu ahşap malzemeye uyarlayarak geliştirdikleri tekne formları, daha sonraki dönemlerde Bodrum yöresinde geleneksel ustalarca günümüzdeki şeklini almıştır (Aksona 2022). Osmanlı döneminde de bu teknelerin kullanıldığı bilinmektedir. Örneğin 1790 tarihli Osmanlı Donanması kayıtlarında “tirhandil-i kebr-î çam” olarak geçen kereste kayıtları, tirhandillerin Osmanlı denizcilik tarihinde de yer aldığının somut bir göstergesidir (Gencer 2001).

Bodrum’daki Tırhandil yapımı, XIX. yüzyılın başlarından itibaren gelişmiş, bu dönemde Girit doğumlu Namilerin Mehmet gibi ustaların Bodrum’da yetiştirdiği yeni nesil zanaatkârlar sayesinde yerel bir gelenek haline dönüşmüştür. Mehmet ustanın, Kalimnos adasında gördüğü teknelerden esinlenerek Bodrum’a döndüğünde ilk Tırhandili inşa ettiği bilinmektedir. Bu süreçte, Ziya Güvendiren gibi ustalar yetişmiş, zamanla Mustafa Cengiz, Mazlum Ağan ve Mustafa Özkeskin gibi isimler geleneksel Bodrum Tırhandil yapım geleneğini sürdürmüştür (Aksona 2022).

Teknik açıdan Tırhandiller, genellikle yedi ila 20 metre boylarında, genişlik-boy oranı 1/3 olan teknelerdir (Turan vd. 2021). Baş ve kıç bodoslama formlarının aynı ve sivri uçlu olması, teknenin dalgalı denizlerde yüksek manevra kabiliyeti göstermesine olanak tanır. Tırhandiller, düşük omurgaları ve yuvarlak gövdeleri ile denizcilik açısından ideal bir form taşır. Bu form yapısı, dalgaların etkisini azaltarak teknenin hızla ve güvenle ilerlemesini sağlar. Geleneksel olarak Latin yelken donanımına sahip olan bu tekneler, zamanla marconi ve randa tipi yelkenlere de geçiş yapmıştır (Ganos ve Loukakis 1986; Damianidis 1989).

Yapım malzemesi olarak Tırhandil teknelerinde çoğunlukla çam, meşe ve kestane gibi dayanıklı yerli ağaç türleri kullanılmaktadır. İskelet yapısında çam ve meşe tercih edilirken, gövde kaplamalarında çam ya da kestane ağacı yaygın olarak tercih edilir (Köyağasıoğlu 2014). Ayrıca güvertelerde dayanıklılığı ve estetiği sebebiyle tik ağacı tercih edilmektedir. Günümüzde tekne yapımında modern yöntemler de kullanılmaya başlanmış olsa da, Tırhandiller hâlen geleneksel yöntemlerle ve çoğunlukla elde işlenerek inşa edilirler (Turan vd.,2021).

Kültürel bağlamda Tırhandiller, Türkiye’nin denizcilik tarihinde önemli roller üstlenmiş, özellikle süngercilikte yaygın biçimde kullanılmıştır. Tırhandiller, geniş yapıları sayesinde sünger avcılarının yüklerini taşıyabilecek kapasiteye sahip olmuş, ayrıca manevra yetenekleriyle dalgıçları rahatça takip etmeye elverişli hâle gelmiştir (Özen 2017). Balıkçılık ve yük taşımacılığında da tercih edilen bu tekneler, sağlam yapıları ve geniş kargo kapasiteleri ile bölgesel ekonominin vazgeçilmez unsurları arasında yer almıştır.

Tırhandillerin turistik önemi ise, özellikle XX. yüzyıl ortalarında Halikarnas Balıkçısı Cevat Şakir Kabaağaçlı’nın başlattığı Mavi Yolculuk hareketiyle artmıştır. Kabaağaçlı, Bodrum’un el değmemiş koylarında bu teknelerle yaptığı yolculukları, yazılarında şiirsel ve romantik bir üslupla betimleyerek bu teknelere olan ilgiyi artırmıştır (Kabaağaçlı, akt. Aksona 2022). Günümüzde Tırhandiller, Bodrum merkezli Mavi Yolculuklarda, daha sakin ve özel tatil deneyimi arayan turistlerin favori tekneleri arasındadır. Tırhandiller, küçük misafir grupları için konforlu yaşam alanları sunmakta, özellikle dar ve sığ koylara kolayca girebilen tasarımlarıyla benzersiz avantajlar sağlamaktadır.

Son dönemde, Tırhandil kültürünün tanıtılması ve yaşatılması amacıyla çeşitli faaliyetler düzenlenmektedir. Bunların başında gelen Tırhandil Cup Yarışları, bu tekne türünün sportif ve turistik anlamda tanınırlığını artırmıştır. Özellikle Bodrum’da düzenlenen bu yarışlar, geleneksel denizcilik mirasının korunmasına katkı sağlamaktadır. Bodrum Kupası gibi uluslararası yelken yarışlarında elde edilen başarılar, Tırhandil teknelerinin hâlâ denizcilik açısından güçlü ve rekabetçi olduğunu göstermiştir (Turan 2022).

Sonuç olarak, Bodrum Tırhandilleri, sahip olduğu tarihî derinlik, teknik özellikler ve kültürel miras değeri ile Türkiye’nin denizcilik kültürünün korunması gereken önemli bir unsurudur. Geleneksel üretim yöntemleri ve turistik potansiyeli ile bu teknelerin geleceğe aktarılması, sürdürülebilir turizm anlayışına önemli katkılar sağlayacaktır.