Kutu Han
Doğal ve Kültürel Miras Kervansaray Han
Tire, Aydınoğulları Beyliği’ne başkentlik yapmış bir kenttir. Osmanlı döneminde kentin gelişimi hızlanmış, kent içi ticaretinin önem kazanmasıyla birlikte, XV. ve XVI. yüzyıllarda kentte birçok han yapısı inşa edilmiş, ancak bu yapılardan çok azı günümüze ulaşmıştır.
İzmir’in Tire ilçesinde, Yeni Mahalle Tahtakale meydanında yer alan Kutu Han, 1441-42 tarihli vakfiyesine göre Halil Yahşi Bey tarafından, başka yapılarla birlikte bir külliye programı içinde kurulmuştur. Batıdan Karanlık Çarşı Sokak’tan girilen Kutu Han’ın güneyinde Tahtakale Meydanı ve Camii, doğusunda Kutu Han’a bitişik Arasta, kuzeyinde Çöplüce Han ve kuzeybatısında Bakırhan yer almaktadır. Bazı kaynaklarda Kütahya Hanı olarak da adlandırılan Han, iki katlı, revaklı bir avlu çevresinde dükkân ve hücrelerden oluşmaktadır. Kuzeydeki kanat ahır bölümü olarak düzenlendi. Girişi, iki ayak ve sütuna oturan tonoz örtülü bir revak uzantısı ve giriş eyvanıyla doğrudan avluya açılmaktadır. Aşağıda sokak seviyesinde bulunan dükkânlara dışarıdan giriş verilmektedir. Giriş eyvanının güney duvarında ve ahırın avluya bakan cephesinin ortasında üst kata çıkan merdivenler yer almaktadır. Yapının güneyde dükkân cepheleri ile yükselen duvarıyla, batı yönündeki bölümü pahlı bir dönüşle birbirine bağlanmaktadır. Köşe çözümünü kolaylaştıran bu ayrıntı ile diğer dükkânlardan daha geniş hacimli yarı açık bir mekân elde edilmektedir.
Dört yönden dükkânlarla çevrelenmiş olan yapının cephe düzeni, ikinci katta geride yükselen hücrelerle kademeli bir görünüm sergilemektedir. Dükkân cephelerinde, duvarlar sürekli bir kirpi saçakla bitirilmekte; giriş revakının orta kısmı üst kat döşeme seviyesi üstüne kadar yükseltilmektedir. Üst katın hücreleri dışa kapalıdır. İçeride yuvarlak kemerli birer pencere ve kapıyla avluya açılırlar. Hücrelerin beden duvarları sürekli bir kornişle bitirilmektedir. Örtüde kullanılan temel öğe tonozdur fakat farklı tonoz tipleri ile çeşitlilik kazandırılmaktadır. Hücreler beşik tonoz, giriş ve karşısındaki eyvan önü örtüsü çapraz tonozdur. Çatısı kiremit kaplı beşik çatıdır. Duvarlar kaba yonu taş ve tuğla örgülüdür. Avluda kaba yonu taş örgü ayaklara oturan revaklar, üst katta mermer sütunlarla ve köşelerde çokgen kesitli payelerle taşınmaktadır. Revak kemerleri ve üst örtüde tuğla kullanılmaktadır.
Osmanlı şehir içi hanlarının ve ticaret hayatının temsilcisi olarak yüzyıllarca işlevini sürdürmüş olan Han, 1916 yılında çıkan yangının ardından uzun yıllar metruk halde kaldı. 2012 yılında başlayan ve beş yıl süren çalışmalarda, kazı ve temizlik işlemlerinin ardından rölöve, restitüsyon ve restorasyon projeleri hazırlanarak onarılmıştır. Kentsel sit sınırları içinde, özgün işlevine uygun olarak Tire’nin geleneksel el sanatları ve bölgeye özgü ürünlerinin tanıtıldığı satış birimlerinden oluşan dükkânlarla yeniden canlandırılan tarihi yapı, 2018 yılında Tarihi Kentler Birliği ve ÇEKÜL Vakfı tarafından uygulama dalında ödül almıştır.
Referanslar
Aktepe, M. (2011). İzmir Hanları ve Çarşıları Hakkında Ön Bilgi, Turkish Journal of History, 25: 105-154; Çulcu, S. (2005). Evaluation of Alterations in Ottoman Hans in Tire for Their Restitution (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İzmir: İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü; Daş, E. (2019). Yeni Bulgular Işığında Tire Kutu Han, Akdeniz Sanat, 13: 295-310; Ertekin, A. L. (2015). Tire’de Aydın Sancağı İlk Sancakbeyi Halil Yahşi Bey Vakıfları ve Vakfiyesi. Tire: Pozitif Matbaacılık Ltd. Şti.: 14-35; İlter, İ. (1969), Tarihi Türk Hanları. Ankara: KGM Matbaası.