Çanakkale Yarımadası, eski çağların Troas bölgesini kapsamaktadır. Neolitik Çağ’dan itibaren yarımadada birçok yerleşim yeri kurulmuştur. Kumtepe Höyüğü, Çanakkale’nin Merkez ilçeye bağlı Kumkale beldesinin güneyinde, Troya’nın beş kilometre kadar kuzeybatısında ve boğazdan dört kilometre uzaklıkta yer almaktadır. Kumtepe Yenişehir tepesinin güneydoğu ucundan bir buçuk kilometre kadar uzaklıktadır ve bu tepe ile poyrazdan ve karayelden korunmuştur. Hemen güneyinde üzerinde iri kayaların sıralandığı alçak Babafingo Tepesi bulunmaktadır. Bu tepe, Menderes Nehri taştığı zamanlarda su üstünde kalan belki de tek nokta olduğu için bu kayalara Dev Taşları deniliyordu. Edirne Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu’nun 16.10.1994 tarih 2061 sayılı kararı, Bakanlar Kurulu’nun 96/8676 sayılı kararları ile ilan edilen Troya Milli Park alanı içinde korunmaktadır. Höyük, Aşağı Kara Menderes Vadisi’nin batı ucunda yaklaşık altı metre yükseklikte, 100x80 metre ölçülerinde küçük bir höyüktür. Mart 1934’te Amerika Cincinnati Üniversitesinden Troya kazı ekibinden J. L. Caskey ve J. W. Sperling tarafından Troya çevresinde yapılan araştırmalar sırasında keşfedilmiş ve aynı yıl J. W. Sperling ve H. Z. Koşay tarafından 1934 yılında 10 gün kazılmıştır. Tepe ve yamaçta 1.5x10 metre boyutlarında hendek biçimli toplam beş açma açıldı. Höyüğün üst kısmında özellikle Kumtepe II’de iş makinesi ile yapılan traşlama nedeniyle tahribat yoğundur. Kazıda tepenin çeşitli yerlerinde beş adet kazı çukuru açılmış ve ana kayaya ulaşılmıştır. Tepenin en yüksek yeri kuzeydoğu ucudur ve en çok bu kesim iskân görmüştür. Taş temelli kerpiç duvarlı dikdörtgen planlı konutlara ait az sayıda korunmuş temellerin bir kısmı açığa çıkartılmıştır. Yerleşim içinde Kumtepe IA’da, iki adet basit toprak mezar açığa çıkartılmıştır. Her iki mezarda da iki kadına ait iskelet hoker pozisyonunda gömülüdür. Birinde iskeletin çenesinin altında beyaz mermerden olasılıkla Kiklad kökenli mermer kap ve diğerinde taş bir alet mezar hediyesi olarak bırakılmıştır. Antropolojik analizlere göre iki kadın iskeletin de Eurafrican tipe mensup olduğu belirlenmiştir. Kumtepe IB ve IC’de birer adet basit toprak mezar bulunmuştur. IB’de ırkı belirlenememiş bir kadına ait iskelet IC’de ise 20’li yaşlarda Alpin ırka ait genç bir erkeğe ait iskelet bulunmuştur. Troya seramiğinin öncüsü olan Kumtepe lB seramiği Kuzeybatı Anadolu ve Doğu Ege Adaları’nda yaygındır. 1977-79 yıllarında A. Akarca’nın Troas bölgesi arkeolojik yüzey araştırmasında, Kara Menderes Ovası ve Bayramiç taranmış, Neolitik Çağ’dan Demir Çağı sonuna kadarki zaman dilimine ait yerleşimler araştırılmıştır. İ. Kayan’ın Troya ve çevresindeki Jeomorfoloji çalışmaları sırasında Kumtepe’nin vaktiyle ova içine kadar giren halicin kenarında bir yerleşim yeri olduğu anlaşılmıştır. Höyükte, 1993-1997 yıllarında Çanakkale Arkeoloji Müzesi ile M. Korfmann’ın bilimsel danışmanlığında kurtarma kazıları yapılmıştır. Yapılan kazılar sonucunda Kumtepe I ve II olarak adlandırılan iki kültür katı tespit edilmiştir. Bunlardan ilki Kalkolitik Çağ’dan ETÇ l sonuna kadarki zamanı, diğeri ETÇ II-III’ü kapsamaktadır. M. Korfmann dönemi kazılarında C14 sonuçlarına göre Kalkolitik Çağa tarihlenen Kumtepe IA 1-2 yapı katı MÖ 4805-4370, Geç Kalkolitik Çağa tarihlenen Kumtepe IB 1-4. Yapı katı MÖ 3370-2920, Erken Tunç Çağı l’e tarihlenen Kumtepe IC 1-2 yapı katı MÖ 2900-2670 aralığına tarihlenmektedir. Kumtepe Erken Tunç Çağı ll ve III’ü içeren Kumtepe II. kültür katı arkeolojik buluntular ışığında MÖ 2700-2200 yılları arasına tarihlenmiştir. Kumtepe, Troya l döneminden sonra terk edilmiş ve Troya IV-V döneminde yeniden oturulmuştur. Bu ikinci yerleşim Kumtepe ll olarak adlandırılmaktadır. Kumtepe’nin önemi, Troas bölgesinde Troya l öncesi kültürlerin varlığı gösteren yerleşim yerlerinden biri olmasıdır. M. Korfmann tarafından yapılan ikinci dönem kazılarında, ilk dönem kazılarındaki kültür katları korunmuş ancak yapı evreleri A; B 2 A-B; B 3 A-C; B 4 A-C; C 1 D; C 1 C; C 1A-B. şeklinde yeniden isimlendirilmiştir. Ayrıca Kumtepe Ia ve Ib tabakaları arasında yaklaşık bin yıla yakın bir boşluğun olduğu belirlendi. Kazılarda seramiklerin yanında pişmiş toprak çok sayıda ağırşak, çakmaktaşı ve obsidiyen aletler, kemik bızlar, IB ve IC’de bakır iğneler ve hançer gibi metal eserler günlük yaşam hakkında bilgi vermektedir. Ayrıca yerleşimde çeşitli hayvan kemikleri ve balık kalıntıları besin ekonomisini gösterirken ve Kumtepe halkının denizden yoğun olarak faydalandığını göstermektedir. Yerleşimde büyük balıklara ait kalıntılar özellikle ekonomisinde balıkçılığın önemli olduğunu göstermektedir.

Dr. Öğr. Üyesi Derya Yılmaz başkanlığındaki bir ekip tarafından 2016- 2017 yılları arasında gerçekleştirilen Neolitik Çağ’dan Demir Çağı Sonuna Kadar Çanakkale İli Merkez İlçesi Arkeolojik Yüzey Araştırması kapsamında ziyaret edildi. Sigeion’un bir buçuk kilometre doğusunda bulunan Kumtepe’de, yüzey araştırması kapsamında Geç Neolitik-Kalkolitik Çağ, Troya I-VI özellikleri gösteren seramikler tespit edilmiştir. Böylece J. Sperling’in tanımladığı Kumtepe’nin kültürel gelişimi ile paralel sonuçlar elde edilmiştir. Günümüzde denizden içeride bulunan Kumtepe, MÖ 5000’lerde yerleşim kurulduğunda deniz kıyısında bulunuyordu. En erken yerleşime ait seramikler içinde Kumtepe IA evresine ait kahvemsi kırmızı tonda astarlı ve perdahlı, pencereli kaide parçası Troas bölgesinde daha önceden Beşik-Sivritepe, Çıplak Köyü, Gülpınar ve Alacalıgöl’den bilinen tipi yansıtmaktadır. Kumtepe IA’ya ait koyu yüzlü astarlı ve perdahlı, geniş ağızlı çömlek parçası ile kırmızımsı kahve iri taşçıklı, kaba hamurlu içe çekik dar ağızlı çömlek formu karakteristiktir. Kumtepe IA-B ve II’de örnekleri bilinen üç ayaklı kase veya çömleklere ait ayak parçaları Troas bölgesinde uzun süre kullanılan karakteristik formlar arasındadır. Bu tür kulplar Kumtepe IA’dan Troya III sonuna kadarki zamanda Troas bölgesinden İzmir’e kadarki alanda ve Doğu Ege Adaları’nda kullanılmıştır. Troya I’den bilinen koyu yüzlü astarlı ve perdahlı, yatay ip delikli kulplu kaseler (A12), Kumtepe IB ve IC Dönemi çağdaşı olup, Troas bölgesinden İzmir bölgesine kadarki alanda ve Doğu Ege Adaları’nı kapsayan çok geniş bir alanda karşımıza çıkmaktadır. Kahvemsi kırmızı renkli kaba hamurlu kulplu çömlek parçası, Troya I’in C19 ve C22 geniş ağızlı kulplu çömlek formlarına benzerdir. Ağız kenarı dışa çekik ensize bezemeli çanak parçası Kumtepe IC ve Troya I için karakteristik olup Troas bölgesi ve Doğu Ege Adaları’nda geniş bir alanda kullanılmıştır. Troya I, Çoban Tepe ve Kumtepe IB sonu ve IC- Erken Troya I’de örnekleri bilinen kabartmalı kap grubu içinde ağız kenarında olasılıkla minik balık? kabartmalı kase ile bir gövde parçası bulunmuştur. Kumtepe II’de, Troya V’in kaliteli hamur grupları içinde yer alan kırmızı hamurlu ve ince astarlı Early Aegean Ware gövde parçaları bulunmuştur. Troya’daki örnekler gibi kırık parçalar herhangi bir form vermemektedir. Red Coated Ware kaliteli kiremit kırmızı hamurlu, aynı renk kalın astarlı ve perdahlı, çark yapımı, iyi pişmiş, üzerinde iki çizgiden oluşan koyu kırmızı boya bezemeli Troya V A16 çanağı ağız kenarı parçası, Kumtepe’de daha önceden bilinen Troya V malzemesi grubuna ilave edilebilir. Kumtepe’den daha önceki çalışmalarda Troya VI Gri Minyan parçalarının varlığı bilinmektedir. Yüzey araştırmasında, Plain Simple Ware devetüyü hamurlu astarsız ve perdahsız, kaliteli hamurlu, çark yapımı, iyi pişmiş bir Troya VI A2 tabağı ile benzer hamur özelliklerine sahip krem renkli astarlı oluk bezemeli kase parçası az sayıda da olsa Troya VI seramiğinin varlığını arttırmaktadır. Söz konusu seramikler Kumtepe’deki Troya VI Dönemi’nin varlığını yeniden gündeme getirmektedir. Bu döneme ait mimari kalıntı bulunmamasına rağmen Troya VI seramiği az sayıda da olsa bulunmuştur. Höyük yüzeyindeki tahribatlar neticesinde bu tabaka yok olmuş olabilir.