Hasankeyf, Türkiye’nin Batman iline bağlı, Dicle Nehri’nin iki yakasında uzanan tarihi bir ilçedir. İnsanlık tarihinin en eski yerleşim yerlerinden biri olarak kabul edilen bu antik kent, yaklaşık 12 bin yıllık geçmişiyle Mezopotamya’nın önemli kültürel merkezlerinden biridir. Stratejik konumu, doğal yapısı ve zengin tarihi mirasıyla Hasankeyf, yüzyıllar boyunca farklı medeniyetlerin izlerini taşımış ve bu izler, kentin eşsiz kimliğini oluşturmuştur. Ancak, Ilısu Barajı projesi nedeniyle büyük bir kısmı sular altında kalan Hasankeyf, bugün hem bir kayıp mirasın hüznünü hem de korunmaya çalışılan değerlerin öyküsünü barındırmaktadır. Hasankeyf’in kuruluşu kesin olarak bilinmemekle birlikte, höyüklerde yapılan arkeolojik çalışmalar, yerleşimin 12 bin yıl öncesine kadar uzandığını göstermektedir. Dicle Nehri’nin kıyısında, Yukarı Mezopotamya ile Anadolu’yu birbirine bağlayan bir geçiş noktasında yer alması, kentin stratejik önemini artırmıştır. Roma ve Bizans dönemlerinde sınır kalesi olarak kullanılan Hasankeyf, MS 363’te İmparator II. Constantius tarafından inşa edilen bir kale ile güçlendirilmiştir. İslamiyet’in yayılmasıyla birlikte, 640 yılında Halife Ömer döneminde Müslümanlar tarafından fethedilen kent, Emeviler, Abbasiler, Artuklular ve Eyyubiler gibi pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Özellikle Artuklu Beyliği’nin 1102-1232 yılları arasındaki başkenti olduğu dönemde, Hasankeyf en parlak günlerini yaşamış ve bir kale kasabasından şehir statüsüne yükselmiştir. Hasankeyf, kayalara oyulmuş binlerce mağarası, tarihi köprüleri, camileri ve türbeleriyle dikkat çeker. Kentin simgelerinden biri olan Hasankeyf Köprüsü, Artuklular tarafından 1116 yılında inşa edilmiş ve Orta Çağ’da yapılan en büyük taş köprülerden biri olarak kabul edilmiştir. Ancak, günümüze büyük ölçüde yıkılmış halde ulaşmıştır. Zeynel Bey Türbesi ise Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın oğlu Zeynel Bey anısına 1473’te yaptırılmış olup, özgün mimarisiyle öne çıkar. Ayrıca, Eyyubiler döneminden kalma Ulu Cami ve Küçük Saray gibi yapılar, kentin İslam tarihindeki önemini gözler önüne serer. Hasankeyf’in doğal yapısı da tarihsel mirası kadar etkileyicidir. Dicle Nehri’nin şekillendirdiği kanyonlar ve kayalık tepeler, kente hem savunma avantajı sağlamış hem de eşsiz bir manzara sunmuştur. Binlerce mağara, antik dönemlerden beri yerleşim yeri olarak kullanılmış ve bu özellik, Hasankeyf’e “Mağaralar Şehri” unvanını kazandırmıştır. Bazı kaynaklara göre 6.000’den fazla mağara bulunduğu da tahmin edilmektedir. 

Hasankeyf Kalesi: Dicle Nehri’ni 100 metre yukardan gören bu kale, Roma döneminde inşa edilmiş ve Bizans, Artuklu ve Osmanlı dönemlerinde güçlendirilmiştir. Kale, iki ana bölümden oluşur: Yukarı Şehir (kale ve çevresi) ve Aşağı Şehir (nehre yakın yerleşim). Yukarı Şehir’de saray kalıntıları, sarnıçlar ve gözetleme kuleleri bulunmaktadır.

Dicle Köprüsü: Artuklular tarafından XII. yüzyılda inşa edilen bu köprü, bir zamanlar Ortadoğu’nun en büyük taş köprülerinden biriydi. Beş kemerli yapısıyla dikkat çeken köprü, Dicle’nin taşkınlarına dayanamayıp kısmen yıkılmış, ancak kalıntıları bile mimari zarafetini korumaktadır.

Zeynel Bey Türbesi: XV. yüzyılda Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın oğlu Zeynel Bey için yaptırılan bu türbe, Orta Asya Türk mimarisinin izlerini taşır. Silindirik yapısı, turkuaz çinileri ve kubbesiyle dikkat çeker. Baraj projesi kapsamında taşınan eserlerden biridir.

Ulu Cami: Artuklu döneminde inşa edilen bu cami, sade ama zarif taş işçiliğiyle bilinir. Minare ve avlu kalıntıları günümüze ulaşmıştır.

Küçük Saray ve Büyük Saray: Kale içinde yer alan bu yapılar, Artuklu beylerinin yönetim ve ikamet merkeziydi. Taş oymalar ve süslemeler, dönemin sanat anlayışını yansıtır.

Ayrıca Dicle Nehri, Hasankeyf için Ekolojik açıdan hem yaşam kaynağı hem de estetik bir unsuru oluşturmuştur. Nehir, kayalıkları aşındırarak derin kanyonlar ve vadiler oluşturmuş, bu da bölgeye dramatik bir manzara kazandırmıştır. Ayrıca nehir, balıkçılık ve tarım için önemli bir kaynak sağlarken, çevresindeki bitki örtüsü ve yaban hayatı da kentin ekosistemini zenginleştirmiştir.