Gülşehir St. Jean Kilisesi

Doğal ve Kültürel Miras Kilise

Nevşehir’e bağlı Gülşehir ilçe merkezine 1,5 kilometre uzaklıkta Gülşehir-Nevşehir karayolu üzerinde bulunmaktadır. Bizans döneminde Zoropassos, Türk dönemi ile birlikte Arapsun adı ile bilinen Gülşehir, antik dönemden itibaren Ankara-Kayseri yolu üzerindeki önemli duraklardan biridir. St. Jean Kilisesi günümüzde Karşı Kilise adı ile de bilinmektedir. Kilisede 1996 yılında konservasyon ve temizleme çalışmaları gerçekleştirilmiştir. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bağlı bir müzedir.

Koni biçimli kaya kütlesi içerisine oyulan kilisenin alt bölümü araştırmacılar tarafından XI. yüzyıla tarihlendirilmekte iken üst kat apsisinde yer alan kitabeye göre 1212 yılına tarihlenmektedir. Bu durum XIII. yüzyılda bölgede Bizans’ın aktif olduğunu göstermesi açısından önemlidir. Kitabenin günümüze ulaşan bölümlerinde Theodor Laskaris yönetimi döneminde, 6720 (1212) yılında, 15 (indiksiyon) Nisan’ın 25’i ifadeleri okunabilmektedir.

Kilise banisinin kimliği bilinmemekle birlikte duvar resimleri arasında bani tasvirleri yer almaktadır. Bani figürlerinden ilki batı duvardaki güney nefin içerisinde, kadın bani figürü ayakta, iki yanındaki kız çocukları ile birlikte ellerini çocuk figürlerin başlarına koyan şekilde tasvir edimektedir. Kuzey duvarda doğudaki niş içerisinde ise büyük oranda tahrip olan erkek bani ve oğullarının tasvirleri bulunmaktadır. Ortada başlığı seçilen ve tahtta oturan erkek baninin iki yanında erkek çocukları tasvir edilmektedir. Oğullardan birinin başı açık diğeri kapalıyken, banilerin üst iki yanında tanrının elleri görülmektedir.

Gülşehir St. Jean Kilisesi’nde üst üste inşa edilen iki kiliseden alttaki, doğu-batı doğrultulu serbest haç planlı olup kilisenin girişi batıdadır. Doğuda bir apsis ile sonlanan kilisenin naosu kubbe ile örtülüyken, kubbe günümüze ulaşamamıştır. Naosu dört yönden seki çevreliyor. Kuzey haç kolu zemininde doğu-batı doğrultulu bir mezar bulunmaktadır. Üst katta bulunan kiliseye, kuzeybatı köşedeki kayaya oyulan ve büyük bölümü yok olan merdivenler ile çıkılıyor. Üst kat beşik tonoz örtüsü, bir apsis, bunun iki yanında iki köşe odası ve duvarlarda bulunan nişleri ile plan tipi açısından farklı bir yapıya sahiptir. Alt ve üst katların eksenlerine bakıldığında simetrik bir düzenlemenin olmadığı anlaşılmaktadır. Alt kilisede kaya üzerinde kırmızı boya ile geometrik, bitkisel ve fantastik hayvan figürleri ile haç motifleri görülmektedir. Üst katta XIII. yüzyıla tarihlenen duvar resimleri üst örtü ve duvarlarda bulunmaktadır.

Üst kat resimlerinde Eski ve Yeni Ahit’ten konular yer almaktadır. İsa ve Meryem’in hayatına dair sahnelerin yanı sıra Fırında üç İbrani Genç gibi Eski Ahit kaynaklı konular da resmedilmiştir. Kilisenin resim programındaki sahneler tonozun ortasında bulunan madalyonlar içerisindeki eski ahit peygamberlerinin tasvirleri ile birbirinden ayrılmaktadır. Üst kat apsisinde bugün var olmayan Deesis sahnesi yer almaktadır. Bu sahnede Meryem ve Vaftizci Yahya ellerini dua eder şekilde ortada bulunan Hz. İsa’ya doğru uzatıyorlar ve inananlar için şefaat dileğinde bulunmaktadırlar. Meryem’e Müjde, Vaftiz, Son Akşam Yemeği, Yahuda’nın İhaneti, İsa’nın Çarmıhtan İndirilişi, Boş Mezar Başında Kadınlar, Meryem’in Ölümü (Koimesis), Son Yargı, Mahşer, Ruhların Tartılması, Cennet ve Cehennem gibi konulu sahnelerin yanı sıra tek figürler de kilise duvar ve üst örtüsünde görülmektedir. Tek figürlerden atlı azizler Theodorus ve Gregorius batı duvar tonoz alınlığında karşılıklı olarak ejderler ile mücadele etmektedirler. Güney duvardaki niş içerisinde ise İmparator Konstantin ve annesi Helena tasvirleri bulunmaktadır. Resimler araştırmacılara göre yerel sanatçılar tarafından gerçekleştirilmiştir. XIII. yüzyılda Selçuklu hâkimiyeti altındaki Kapadokya bölgesinde devam eden Bizans sanatının anlaşılması ile birlikte kitabesinin bulunması açısından da önemli bir yapıdır.

Yararlanılan Kaynaklar

Gökcan, F. S. (2010). Gülşehir Karşı Kilise (St. Jean Kilisesi) İkonografisi (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı; Jerphanion, G. (1925-1942). Une nouvelle province de L’art Byzantin: Les Eglises Repustres de Cappadoce I-II. Paris: P Geuthner; Jolivet-Lévi, C. (2001). L’Arte Della Cappadocia. Milano: Jaca Kitapları; Peker, N. (2010). Gülşehir Karşı Kilise Duvar Resimleri. İçinde; A. Ödekan, E. Akyürek ve N. Necipoğlu (Editörler), I. Uluslararası Sevgi Gönül Bizans Araştırmaları Sempozyumu, İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları; Restle, M. (1967). Byzantine Wall Painting in Asia Minor I. New York: Graphic Society; Rott, H. (1908). Kleinasiatische Denkmaler aus Psidien, Pamphylien, Kappadokien und Lykien. Leipzig: Nabu Yayınları.