Dünya Seyahatname literatüründe tanınan en hacimli gezi güncesinin sahibidir. 10 Muharrem 1020/ 25. 03. 1611 tarihinde İstanbul’da Unkapanı’nda doğdu. Babası sarayın Kuyumcu-başısı Derviş Mehmed Ağa’ydı. Soyu kendi ifadesiyle Ahmet Yesevi’ye kadar dayanmaktaydı. Anne tarafından Kafkasyalı olup önemli devlet adamlarından bazılarıyla akrabalıkları vardı. Zeyrek’teki Hamid Efendi medresesine 10. sınıfa kadar devam etti. Bugün Eminönü civarında hâlâ ibadete açık olan Ahi Çelebi Camii’nde 10 Muharrem 1040/19 Ağustos 1630 tarihinde rüya halinde Hz. Muhammed (a.s.); gördü. Rüyasında Şefaat Ya Resulallah yerine söylediği Seyahat Ya Resulallah cümlesiyle tanındı. 1636 yılında sarayın akademisi olan Enderun’a alındı. Kuran-ı Kerim’i ezbere bilmesinin yanı sıra edebiyat, sanat ve geniş kültüre sahip olması ve hoş sohbetiyle kendisini sevdirdi. Ufak tefek ve hareketli oluşuyla okçuluk, cirit gibi bazı sporlara yatkınlığı vardı. Gezilerinin finansını görevli olarak yanında bulunduğu Osmanlı vezirlerinden sağladı. Buna karşılık kendisini himaye eden Melek Ahmet Paşa, Köprülü ve diğerlerine imamlık, müezzinlik, vergi toplamak, ulaklık, musahiplik ve danışmanlık gibi hizmetler sundu. Osmanlı devleti adına pek çok savaşlara katıldı. Orta Avrupa’da Tatarlarla birlikte akına çıktı. Viyana’ya elçilik heyetiyle katılarak Avrupa şehirlerini yakından görerek izlenimlerini Seyahatname başlıklı eserine kaydetti. İstanbul’dan başlattığı gezisini bugünkü adlarıyla Balkanlar, Orta Avrupa, İran, Irak, Kafkasya, Ukrayna, Romanya, Mısır, Arabistan, Afrika’da Nil’in doğduğu havzaya varıncaya kadar başta Etiyopya, Sudan olmak üzere pek çok yeri gördü. Özellikle Osmanlı yönetiminde olan topraklardaki yaşayan halklar, inanışlar, gelenekler, coğrafi, tarihi ve kültürel bilgilerle birlikte yaşanmış güncel veya geçmişe ait siyasi olaylara da yer verdi. Eserinde konuyu daha iyi anlatabilmek adına tarihi ve coğrafi bazı kaynaklardan isim vermeksizin yararlandı. Seyahatnamesinde yönetim, organizasyonların işleyiş ve aksaklıklarla ilgili yapıcı eleştirilerde yer almaktadır. Kendisinin içki, sigara gibi kötü alışkanlıkları olmamasına rağmen o konularda söyleyecek sözü vardı.

Seyahatnamesinde ele aldığı tamamına yakını doğrudan veya dolaylı Osmanlı idaresindeki şehirlerin önce fethinden başlayarak sırasıyla nüfus dağılımı, kale, cami, hamam, medrese, mesire, kilise, havra, manastır, konuşulan dilleri ve lehçeleri, meyve-sebze ve yöreye ait özel yemek ve tatları, erkek ve kadınlarının ten renkleri, sağlıklı oluşları ve güzelliklerini ele aldı. Birkaç defa geldiği şehirlerde gözlemlediği farklılıkları da belirtti.

Toplam 10 ciltten oluşan bu muhteşem eserin birinci cildinde İstanbul ve meşhur Rüyası; ikinci cildinde Bursa, İzmit, Bartın, Amasra, Samsun, Giresun ve Trabzon başta olmak üzere Anadolu şehirleri; üçüncü ciltte kısmen Anadolu şehirlerinden Eskişehir, Konya, Antakya, Kayseri, Sivas’la birlikte Edirne ve Balkan şehirlerinden Sofya, Niğbolu, Özi, Filibe vd. şehirleri ele aldı. Dördüncü ciltte Diyarbakır, Mardin, Bitlis, Van, İran’dan Urmiye, Tebriz, Hemedan, Kirmanşah gibi şehirleri anlattı. Beşinci ciltte İran dönüşü Bağdat, Siirt, Tokat’ı anlattıktan sonra bugünkü Ukrayna bölgesinde kalan Özi, Akkirman, Bender ve Polonya seferi sırasında gördüğü Prut şehrini anlattı. Yine aynı ciltte Celaliler, Bozcaada, Çanakkale, Üsküp ve Manastır’dan bahsetti. Altıncı ciltte Sırbistan, Macaristan ve Romanya şehirleri ve elçilik heyetiyle gördüğü Viyana’yı yedinci ciltte tekraren anlattı. Bu ciltte orta Avrupa, Kırım, Dağıstan, Kafkaslar konu edildi. Sekizinci ciltte Kefe, Bahçesaray, Hasköy ve Edirne ve Girit ve dönüş yolu bugünkü Arnavutluk ve Yunanistan toprakları olan şehirlerden başlayarak İstanbul’a döndü. Dokuzuncu cilt aslında Hac yolculuğunun konu edildiği bir cilt olup Mekke, Medine ve Hac güzergâhındaki şehirler hakkında bilgi verdi. Onuncu cilt Mısır, Sudan ve Habeşistan gezilerinden oluştu. Doğal olarak Nil hakkında bilgi verildi. Şaka-name adında bir eserden bahsetse de bugüne kadar ele geçmedi.