Ağrı Geven Balı, Ağrı ilinin yüksek rakımlı yaylalarında doğal olarak yetişen Geven (Astragalus) türlerinden toplanan nektarlarla üretilen monofloral nitelikli bir süzme bal çeşididir. 6769 sayılı Sınai Mülkiyet Kanunu kapsamında coğrafi işaret koruması altına alınan bu ürün, Ağrı İli Arı Yetiştiricileri Birliği’nin başvurusu üzerine 09 Kasım 2020’de koruma sürecine dahil edilmiş ve 17 Mart 2022 tarihinde Türk Patent ve Marka Kurumu (TÜRKPATENT) tarafından 1050 tescil numarası ile menşe adı olarak tescillenmiştir. Bu tescil, balın yöreye özgü üretim biçimini, kalite kriterlerini ve ününü hukuki güvenceye kavuşturmuştur. Ürün, piyasaya “Ağrı Geven Balı” adıyla sunulur; ambalajlarda coğrafi işaret amblemi ile hologram logo birlikte yer alır.

Ağrı ili, Doğu Anadolu Bölgesi’nin Yukarı Murat Havzası’nda, dağlar, tepeler, vadiler ve geniş düzlüklerden oluşan karmaşık bir topografyaya sahiptir. Bu çeşitlilik, mikroklimatik alanların oluşumuna zemin hazırlamakta; böylece bölgenin florası önemli ölçüde zenginleşmektedir. Flora çeşitliliği, arıcılık sezonunun uzun sürmesini ve koloni başına düşen nektar kaynağının artmasını sağlar. Geven türleri başta olmak üzere kekik, papatya, yavşan otu, gelin otu, mor çiçekli dağ çayı, kirve otu ve yayla çiçeği gibi doğal türlerle; yonca, fiğ, korunga, üçgül ve ayçiçeği gibi kültür bitkileri bal verimliliğinde rol oynar.

Ağrı Geven Balı üretiminde ağırlıklı olarak Kafkas arısı (Apis mellifera caucasia) kullanılmaktadır. Bu arı ırkı, uzun hortum yapısı sayesinde geven çiçeklerinden nektar toplamaya son derece elverişlidir ve bölgenin iklim koşullarına yüksek adaptasyon yeteneği gösterir. Polen analizlerinde Astragalus polenleri baskın olup, oranı genellikle yüzde 50’nin üzerindedir. Asteraceae familyasına ait polenler yaklaşık yüzde 3, Rosaceae, Lamiaceae, Lauraceae ve Apiaceae familyalarına ait polenler ise yaklaşık yüzde 1 düzeyindedir. Bu bileşim, balın monofloral karakterini ve botanik özgünlüğünü doğrular niteliktedir.

Balın kimyasal parametreleri yüksek kalite standartlarını karşılar. Prolin düzeyi 400 mg/kg’dan az olmamakta, nem oranı ise en fazla yüzde 18 olarak ölçülmektedir. Hidroksimetilfurfural (HMF) değeri 30 mg/kg sınırını aşmaz; sakkaroz içeriği dört g/100 g’ı geçmez. Fruktoz ve glukozun toplam miktarı 60 g/100 g’ın üzerindedir ve bu iki şeker arasındaki oran 1,20–1,40 aralığında değişmektedir. Serbest asitlik değeri 35 meq/kg’ı aşmazken, elektriksel iletkenlik 0,10–0,70 mS/cm arasında değişir. Diastaz sayısının en az sekiz olması, fenolik bileşikler ile flavonoidlerin yüksek düzeyde bulunması, ürünün kendine has aroma ve tat özelliklerinin kimyasal göstergeleridir.

Ağrı Geven Balı’nın rengi açık sarıdan kehribar tonlarına kadar değişir; yoğun kıvamlı, belirgin aromalı ve hafif yakıcı bir tada sahiptir. Arıcılık sezonu nisan ayında başlar, bal hasadı ise 15 Ağustos–10 Eylül tarihleri arasında, yalnızca kovanların üst katmanlarından yapılır. Kuluçkalık bölümler hasat sürecine dâhil edilmez. Elde edilen bal, üretici tesislerinde soğuk santrifüj yöntemiyle süzülür ve kalite standartlarına göre 500–1000 ml’lik cam kavanozlara ya da 1–2 kg’lık laklı tenekelere ambalajlanır.

Ağrı genelinde yaklaşık 65 yerleşim biriminde, 300 dolayında işletme arıcılıkla uğraşmaktadır. 27.000 civarındaki kovan varlığından yılda ortalama 327.000 kilogram bal ve yaklaşık 10 ton balmumu üretilmektedir. Toplam üretimin yaklaşık yüzde 10’u yerli üreticilere, yüzde 90’ı ise gezginci arıcılara aittir. İl sınırları içinde arıcılık yoğunluğu bakımından dört alt bölge belirlenmiştir. Ağrı Merkez, Hamur ve Eleşkirt ilçeleri, toplam koloni varlığının yaklaşık üçte ikisini barındırarak ilin en yoğun arıcılık alanını oluşturur. Bu bölgelerde km² başına düşen kovan sayısı, il ortalaması olan 2,4’ün üzerindedir. Özellikle Murat Nehri ve kolları olan Şeryan ve Cumaçay vadileri, doğal bitki örtüsüyle arıcılık faaliyetleri için son derece elverişlidir.

Arıcılık potansiyelinin tam kapasiteyle kullanılması durumunda, bölgede 1000–1200 ailenin bu işle uğraşabileceği, her ailenin ortalama 100 koloniye sahip olmasıyla birlikte yıllık bal üretiminin yaklaşık 2000 tona ulaşabileceği hesaplanmaktadır. Bu miktar, günümüzdeki üretimin beş katına karşılık gelmektedir.

Ürünün kalitesini ve menşe değerini korumak için etkin bir denetim mekanizması uygulanmaktadır. Ağrı İli Arı Yetiştiricileri Birliği koordinasyonunda en az beş uzmandan oluşan ekipler; üretim sahalarını, kovan yerleşimlerini, hasat sürecini, polen analizlerini, kimyasal ölçümleri, ambalajlama koşullarını ve menşe amblemi kullanımını düzenli olarak denetlemektedir. Bu sistem, hem coğrafi işaret güvencesinin hem de ürün standardının sürdürülebilirliğini sağlamaktadır.

Ağrı Geven Balı, yalnızca bölge ekonomisi için değil, aynı zamanda yöresel kültürün korunması açısından da önem taşımaktadır. Her yıl düzenlenen bal festivalleri, üreticiler ile halk arasında etkileşimi artırmakta, ürünün tanıtımına katkı sunmaktadır. Yörenin zengin florası, arıcılık geleneği ve karakteristik üretim koşulları, Ağrı Geven Balı’nı Türkiye’nin seçkin ve bilimsel olarak belgelenmiş coğrafi işaretli bal türleri arasında öne çıkarmaktadır