Zeugma, günümüzde Gaziantep’in Nizip ilçesinin doğusunda, Birecik Baraj Gölü kıyısında, yeni Belkıs Köyü’nün yakınında, yedi tepe üzerine kurulu bir antik kenttir. Fırat Nehri’nin iki yakasında, yaklaşık 20 bin dönümlük bir alanda yer alan bu şehir, büyük olasılıkla Makedon askeri koloni modeline göre tasarlanmıştır. Nehrin her iki yakasını birleştiren taş köprüler, kentin MÖ I. yüzyıldan itibaren “köprü” veya “geçit yollarının kesişme noktası” anlamına gelen Zeugma adıyla anılmasına neden olmuştur.

Bölge, MÖ III. binden itibaren Mitanni, Geç Hitit ve Geç Asur gibi Anadolu ve Mezopotamya kültürlerini benimseyen, Sami dilleri konuşan topluluklar tarafından yerleşim yeri olarak kullanılmıştır. Stratejik konumu sayesinde, farklı medeniyetlerin ticaret yollarının kesişim noktasında bulunan Zeugma, ekonomik ve kültürel açıdan önemli bir merkez haline gelmiştir.

MÖ 300’lerde, Büyük İskender’in doğu seferleri sırasında bölgeyi fethetmesiyle, generali Selevkos tarafından yeni bir şehir inşa edilmiştir. Bu dönemde, yerel halkları “Helenleştirme Politikası” çerçevesinde dönüştürme çabaları yürütülmüştür. Roma döneminde ise Zeugma, Kommagene Krallığı’na tampon bölge olarak bağlanmış ve Romalı komutan Pompeius’un yönetimi altında gelişimini sürdürmüştür. Bu dönemde inşa edilen tapınak, günümüze kadar ulaşmıştır. Roma İmparatorluğu’nun tampon krallıkları kaldırması ve bölgeye lejyonlar yerleştirmesiyle, Zeugma en parlak dönemini yaşamıştır. Ticaretin yoğunluğu, askeri lejyonların ekonomik katkıları ve stratejik konumu sayesinde kent büyük bir zenginliğe kavuşmuş, Fırat Nehri manzaralı tepelerde çok sayıda villa inşa edilmiştir. MS 66 yılına gelindiğinde, kent Helenistik dönem sınırlarını aşarak genişlemiş, sadece bir askeri üs değil, aynı zamanda diplomatik görüşmelerin merkezi ve Roma’nın mimari prestijini yansıtan bir propaganda kenti haline gelmiştir. MS 200’lü yıllarda Zeugma, Roma İmparatorluğu’nun en görkemli şehirlerinden biri olarak öne çıkmıştır.

Ancak, MS 253’te Sasani Kralı I. Şapur’un saldırısıyla kent yakılıp yıkılmış, ardından yaşanan bir depremle büyük hasar görmüştür. Bu felaketlerden sonra Zeugma eski ihtişamına kavuşamamış, V. ve VI. yüzyıllarda Bizans egemenliğine girmiş, VII. yüzyılda ise Arap akınları nedeniyle terk edilmiştir. IX.-XII. yüzyıllar arasında İslam yerleşimi olarak varlığını sürdüren kent, XVII. yüzyılda Belkıs Köyü’nün kurulmasıyla yeniden canlanmıştır.

Zeugma’nın konumu, antik kaynaklarda anılsa da yakın zamana kadar tam olarak bilinmiyordu. 1738’de seyyah Richard Pococke tarafından keşfedilen kalıntılar, 1970’lerde Alman araştırmacı Jörg Wagner tarafından Zeugma’ya ait olduğunun doğrulanmasıyla önem kazandı. 1989’da Kültür Bakanlığı, Güneydoğu Anadolu Projesi kapsamında baraj sularından etkilenecek arkeolojik alanları belirlemiş ve Zeugma’nın kurtarılması için çalışmalara başlanmıştır. 1922’de bulunan insan figürlü mozaik, kentin sanatsal zenginliğini ortaya koymuş, Avustralya Üniversitesi’nden David Kennedy’nin katılımıyla gerçekleştirilen kurtarma kazıları, Zeugma’nın bir sanat merkezi olduğunu dünyaya göstermiştir.

1960’larda “Dionysus Villası” olarak adlandırılan Roma villasında yapılan kazılarda Dionysus Düğünü Mozaiği gün ışığına çıkarılmıştır. 1998-1999 yıllarında sürdürülen kazılarda, kentin alt kesimindeki bir villada Aktasos ve Çingene Kızı Mozaiği ile Dionysus Başı, Okeanos ve Tethys mozaikleri bulunarak müzeye taşınmıştır. Ancak, 4 Ekim 2000’de baraj sularının yükselmesiyle Belkıs Tepesi’nin eteklerindeki antik kent sular altında kalmış ve kazılar sona ermiştir. Çıkarılan mozaiklerin restorasyonu 2004’e kadar devam etmiş, 2005’te Gaziantep Müzesi’nde sergilenmeye başlanmıştır. Zeugma kazılarının başkanlığı, Ankara Üniversitesi Arkeoloji Bölümü’nden Doç. Dr. Kutalmış Görkay’a verilmiş ve çok sayıda mozaik gün yüzüne çıkarılmıştır. 9 Eylül 2010’da açılan Zeugma Mozaik Müzesi, bu eserleri günümüzde de ziyaretçilere sunmaktadır. Zeugma Mozaik Müzesi, Gaziantep merkezde (Hacı Sani Konukoğlu Blv.), her gün açıktır, Zeugma Ören Yeri ise Nizip’te Belkıs Köyü’nde, her gün açık olmakla birlikte girişte Müze Kart geçerlidir.