Ünye Kalesi (Çaleoğlu Kalesi) Ordu'nun Ünye ilçesine yedi kilometre mesafede ve ilçenin güney-doğusunda, Kale Mahallesi'nde (köyünde), Ünye-Niksar yolunun solunda bulunmaktadır. 2500 yıllık bir geçmişe sahip olduğu düşünülen kalenin Pontus, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerinde kullanıldığı düşünülmektedir. Kalenin bir dönem ise keşişler için bir inziva yeri olarak kullanıldığıda belirtilmektedir. Kaleyi Yağı Basan adlı Danişmend hükümdarının fethettiği söylenir. Çaleoğlu adının ise kaleyi elinde tutan bir Osmanlı derebeyine dayandığı düşünülmektedir. Kale oldukça dik yamaçlar üzerine kurulu, duvarlar ve sütreler hala yeniliğini korumaktadır. Zirveye yakın bölgede 45 derece meyille kuzeybatı yönünde iki adet dehliz ve bir su sarnıcı bulunmaktadır. 

Kale çevre yüzeyine göre çok yüksek olduğu için XI. ve XII. yüzyıllarda müstahkem mevki olarak kullanılmıştır. Kapısı 5beş metreyüksekliğinde olup, yapılan incelemeler sonucunda bu kapının II. Midridat zamanında yapıldığı düşünülmektedir. Kaleye girişi güneydoğudandır, bu cephede yerden on metre yüksekliğinde, genişliği üç metre, yüksekliği iki metre tetrasil bir kaya mezarı bulunmaktadır. Mezarın üçgen ka lınlığının her üç noktasında birer kabartma kartal bulunmakta, sağ taraftaki kabartma iyi korunmuş durumdadır. Çevrede yaşayan yerel halk bu kalede geçmiş yıllarda altın bulmak ümidiyle çok kişinin-definecinin arama yaptığını ve kalede tahribatlara neden olduklarını söylemektedirler. 2009 yılında yapılan restorasyon ve temizlik çalışmalarında taşları düşen surlar restore edilmiş, toprak altında iç kale mezarları ve yeni lahitler keşfedilmiştir. 

Kültür ve Turizm Bakanlığı ile Ünye Belediyesi'nin 2018 yılında ortaklaşa yürüttüğü arkeolojik kazılar sonucunda çeşitli eserler gün yüzüne çıkarılmıştır. Ünye Kalesi'nde Fatih Sultan Mehmet dönemine ait sikkeler ile çömlek kalıntıları bulunmuştur. Bulunan tarihi eserler arasında XII. ve XIII. yüzyıllara ait seramik parçaları, anahtar, su kabı, taş ve metal gülleler de yer almaktadır. İki adet dehliz bulunan Ünye Kalesi’nde büyük dehlizde 230 metre derinliğe inilmiştir. Burada keşfedilen su kuyusunun 600 metre derinliğinde olduğu düşünülmektedir. Büyük dehliz içine turistlerin raylı bir sistemle mekanı ziyaret edebilecekleri bir proje hazırlanmış ve tamamlanarak kale yeni yüzüyle ziyarete açılmıştır.

Karadeniz Bölgesi, tarih boyunca farklı uygarlıkların yerleşimlerine ev sahipliği yapmış; bu bağlamda bölgedeki kale yapıları, siyasi, askerî ve kültürel gelişmelerin izlerini günümüze taşımıştır. Ordu iline bağlı Ünye ilçesinde yer alan Ünye Kalesi gerek stratejik konumu gerekse mimari özellikleriyle bu bağlamda dikkat çeken önemli bir örnektir. İlçe merkezinin güneyinde, Ünye-Akkuş karayolunun beşinci kilometresinde, Kale Köyü sınırları içinde bulunan kale, 185 metre yüksekliğe sahip büyük bir kaya kütlesi üzerine inşa edilmiştir. Kitabe bulunmaması sebebiyle inşa tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte, mimari unsurlar kalenin kökenini Pontus Krallığı (MÖ 301–63) dönemine işaret etmektedir.

Pontus Krallığı döneminde inşa edildiği tahmin edilen Ünye Kalesi; kayaya oyulmuş mezarlar, basamaklı tüneller, sarnıçlar ve şarap üretim alanları gibi döneme özgü özellikleri bünyesinde barındırmaktadır. Kalenin daha sonraki yüzyıllarda Roma, Bizans, Danişmentliler, Hacıemiroğulları Beyliği (Bayramlı), Trabzon Komnenosları ve Osmanlı Devleti tarafından da kullanıldığı anlaşılmaktadır. 1983 yılında tescil edilen kale, 2018’de başlatılan restorasyon çalışmalarıyla kısmen yenilenmiş; yürüyüş yolları eklenmiş, surlarda sağlamlaştırmalar yapılmış ve tüneller temizlenmiştir. Ayrıca ikinci basamaklı tünel içerisinde Türkiye’de ilk defa raylı sistem uygulaması gerçekleştirilmiştir.

Kale, dört kademeli sur sistemi, kral kaya mezarları, iki basamaklı tünel, çok sayıda sarnıç, şarap üretim alanı, sunu alanları ve bir kilise kalıntısından oluşmaktadır. Yapı, diğer bölge kalelerinden farklı olarak, aşağıdan yukarıya doğru kademeli bir sur düzenine sahiptir. En dış kademedeki surlar günümüze en sağlam şekilde ulaşırken, üst kademeler bitki örtüsüyle kaplanmış ve kısmen tahrip olmuştur. Ana yapım malzemeleri arasında sarı renkli kesme taş (Ünye taşı), moloz taş ve kireç harcı bulunmaktadır. Sandık duvar tekniğiyle inşa edilen surlarda, düzgün kesme taşlar özellikle köşelerde ve alt kısımlarda tercih edilmiş, diğer bölümlerde kaba yonu ve moloz taş kullanılmıştır. Duvar kalınlıkları bir - üç metre arasında değişmekte, bazı kesimlerde 13 metre yüksekliğe ulaşmaktadır.

Ünye Kalesi’nin en dikkat çekici bölümlerinden biri kaya oyma unsurlarıdır. Kale dışında bulunan kral kaya mezarı, bölgedeki en görkemli örneklerden biri olup, akroter üzerinde yer alan kartal figürü Helenistik döneme ait nadir figüratif süslemelerden biridir. Kale tepesinde oyulmuş basamaklar, nişler, küçük kaya mezarları (khamosorion), su kanalları ve sarnıçlar yoğun işçilik örnekleridir. İki basamaklı tünelden ilki 26 metre uzunluğunda olup depo amaçlı kullanılmış olmalıdır. 234 metre uzunluğa sahip ikinci tünel ise 554 basamakla inilmektedir ve sonunda bir su kuyusu yer almaktadır. Bu yapı, bölgedeki en etkileyici basamaklı tünel örneği olarak nitelendirilmektedir. Ayrıca kalenin Ünye’ye bakan yönündeki kayalık alan insan başını andıran bir siluet oluşturmaktadır. Bu durumun insan eliyle yapılmış bir işleme mi yoksa doğal aşınmanın sonucu mu olduğu kesinlik kazanmamıştır; ancak görsel etkisi bakımından ziyaretçilerde ilgi uyandırmaktadır.

Ünye Kalesi, yaklaşık 2200 yıllık geçmişiyle Karadeniz Bölgesi’nin ayakta kalabilmiş en anıtsal kale örneklerinden biridir. Pontus Krallığı’ndan Osmanlı dönemine kadar kesintisiz kullanım görmesi, onun tarihsel sürekliliğini kanıtlamaktadır. Mimari özellikleri, kaya oymaları, tünelleri ve restorasyon uygulamalarıyla birlikte kale hem askerî hem de kültürel tarih açısından önemli bir araştırma alanı sunmaktadır. Bu bağlamda Ünye Kalesi, yalnızca bölgesel ölçekte değil, Anadolu arkeolojisi ve mimarlık tarihi açısından da dikkatle incelenmesi gereken bir kültürel miras örneği niteliğindedir.