Çarpan kavramı; İktisat biliminin bir alt bilim dalı olan makro iktisadın en temel kavramlarından biridir ve dışarıdan ekonomiye enjekte edilen bir kaynağın ekonomi üzerinde yaratmış olduğu birincil ve ikincil etkilerin tanımlanmasında kullanılan bir kavramdır. Her ne kadar çarpan kavramı; kamu harcamalarındaki bir artışın, eksik istihdamda bulunan bir ekonomide milli geliri arttıracağını ifade eden J. M. Keynes ile özdeşleşse de bu konuda ilk önemli çalışmayı 1931 yılında R. F. Kahn yaptı. J. M. Keynes ise 1933 yılında Kahn’ın çarpan modelini geliştirdi ve günümüzde kullanılan çarpan modelini tanımladı.

Genel anlamda makro iktisat literatürüne bakıldığında ise çarpan kavramının; milli gelir dengede iken, otonom harcamalarda meydana gelen bir artışın milli gelir düzeyinde yarattığı artış şeklinde tanımlandığı ve literatürde kimi zaman çoğaltan olarak da ifade edildiği görülmektedir. Çarpan kavramının matematiksel ifadesi ise aşağıdaki eşitlik ile gösterilmektedir;

ΔY = ΔA0 . k

Eşitlikte;

ΔY = Milli gelirdeki değişmeyi,

ΔA0 = Otonom harcamalardaki değişmeyi ve

k = çarpan yada çoğaltan katsayısını ifade etmektedir.

Eşitlikte otonom harcamaların yani diğer bir ifadeyle gelirden bağımsız olarak yapılan harcamaların tüketim ve yatırım harcamaları olduğu varsayılırsa çarpan kavramı basit çarpan adını almakta, k= 1/(1-c) ile gösterilmekte ve J. M. Keynes tarafından tanımlanan gelir harcama modeline dayanmaktadır. Aynı zamanda c + s =1 olduğu için k= 1/s şeklinde de ifade edilebilmektedir. Eşitlikteki c; marjinal tüketim eğilimini, s; ise marjinal tasarruf eğilimini göstermektedir. Dolayısıyla çarpan katsayısının büyüklüğü marjinal tüketim eğilimi katsayısı tarafından belirlenmektedir. Marjinal tüketim eğilimi arttıkça çarpan artmakta ve çarpan arttıkça da milli gelir düzeyi artmaktadır. Diğer taraftan çarpan katsayısı daima birden büyük değerler almaktadır ve paranın dolaşım hızı diğer bir ifade ile paranın el değiştirme hızı ne kadar yüksek ise çarpan etkisi de o kadar yüksek olmaktadır. Buna karşın vergi, tasarruf ve ithalat gibi sızıntılar çarpan katsayısının olması gerekenden daha düşük olmasına yol açmaktadır. Diğer bir ifadeyle bir ekonomide vergi oranları, marjinal tasarruf eğilimi ve marjinal ithalat eğilimi ne kadar yüksekse çarpan katsayısı da o kadar düşük olmaktadır.

Turizmde çarpan etkisi kavramı ise makro iktisadın çarpan kavramından farklı değildir. Turizm sektöründe turistlerin yapmış olduğu turizm harcamalarının milli gelir üzerinde yaratmış olduğu etki turizmde çarpan etkisi olarak tanımlanmaktadır. Kavram turizmin ikincil ve uyarılmış etkilerini ölçmede kullanılan bir kavramdır ve turistlerin yapmış olduğu harcamalar sonucu elde edilen gelirin el değiştirerek şahıs ve işletmelere ikincil bir gelir oluşturmasına dayanmaktadır. Gelirdeki değişmenin turizm harcamasındaki değişmeye oranlanması sonucunda elde edilen katsayı, turizmde çarpan etkisini gösteren turizm gelirinin çarpan katsayısı olarak tanımlanmaktadır. Bu bağlamda turizm gelirinin çarpan katsayısı turizm gelirlerinin ekonomide fazladan ne kadar gelir oluşturduğunu ölçmek amacıyla kullanılmaktadır.

Örneğin marjinal tüketim eğiliminin 0,80, turizm harcamalarının da turist başına 10 bin ABD Doları olduğu bir ekonomide 10 bin ABD Dolarlık turizm harcaması bir yıllık dönem içerisinde 40 bin ABD Dolarlık bir artış yaratarak toplamda ülke milli gelirine 50 bin ABD Dolarlık bir katkı sağlamaktadır. Turizm gelirinin çarpan katsayısı ise k= 1/(1-c) formülünden hareketle; k= 1/(1-0,80) = k = 1/0,20 = 5 olarak hesaplanır.

Marjinal tüketim eğiliminin 0,50’ye düştüğünü varsayarsak turizm harcamalarının yine turist başına 10 bin ABD Doları olduğu bir ekonomide 10 bin ABD Dolarılık turizm harcaması bir yıllık dönem içerisinde 10 bin ABD Dolarlık bir artış yaratarak toplamda ülke milli gelirine 20 bin ABD Dolarlık bir katkı sağlamaktadır. Turizm gelirinin çarpan katsayısı ise k= 1/(1-c) formülünden hareketle; k= 1/(1-0,50) = k = 1/0,50 = 2 olarak hesaplanmaktadır. Dolayısıyla marjinal tüketim eğiliminin 0,80’den 0,50’ye düşmesi, turizm gelirinin çarpan etkisi katsayısını 5’ten 2’ye düşürmekte ve turizm harcamalarının milli gelir üzerindeki katkısı ise 30 bin ABD Dolarlık bir azalma ile 20 bin ABD Dolarına düşmektedir.

Turizm gelirinin çarpan katsayısı makro iktisadi çarpan katsayısında olduğu gibi sızıntılardan olumsuz olarak etkilenmektedir. Örneğin turizm hizmetlerinde yerli girdi yerine ithal girdi kullanımı miktarının artması elde edilen turizm gelirinin bir kısmının dışarıya çıkmasına başka bir ifadeyle kaynak transferine neden olmaktadır. Benzer etkiler vergi ve tasarruf oranlarının artması durumunda da geçerlidir zira vergi ve tasarruf oranlarının artması daha az turizm harcaması yapılması demektir.

Turizm ürününün içeriği turizm gelirinin çarpan etkisi katsayısını etkileyen diğer önemli faktörlerden biridir. Standart bir turizm ürünü (örneğin paket turlar) için marjinal tüketim eğilimi daha düşükken farklılaştırılmış bir turizm ürünü (her türlü alternatif turizm ürünü) için marjinal tüketim eğilimi daha yüksek olmaktadır. Dolayısıyla turizm ürünün çeşitliliği çarpan katsayısını etkileyen önemli bir unsurdur.

Diğer taraftan Stynes ise turizm çarpanını tanımlarken turizm sektörünün doğrudan çarpan etkisi kavramına değinmekte, turizm gelirinin doğrudan, dolaylı ve uyarılmış etkilerini dikkate almakta ve turizm çarpanını aşağıdaki formül ile hesaplamaktadır;

k= (Doğrudan etkiler+Dolaylı etkiler+Uyarılmış etkiler)/(Doğrudan etkiler)

Formülde k katsayısı Turizm sektörünün doğrudan çarpan etkisini ifade etmektedir. Buna göre örneğin turizm harcamalarının 1.000.000 ABD Doları olduğu bir ekonomide turizm gelirinin doğrudan etkisi de 1.000.000 ABD Dolarıdır. 1.000.000 ABD Dolarlık turizm gelirinin yüzde 25’nin turizm sektöründe çalışan personele ücret karşılığında verildiğini varsayarsak 250 bin ABD Dolarlık bir dolaylı etki ortaya çıkmaktadır. Sektördeki personelin maaşının yüzde 50’sini tüketim harcamalarına yönelttiği varsayılırsa söz konusu 125 bin ABD Dolarlık kısım da uyarılmış etkileri ifade etmektedir. Dolayısıyla turizm çarpanı (k); k= (1.000.000+250.000+125.000)/1.000.000 = 1,375 olarak hesaplanır.