Tudelalı Benjamin ve Ratisbonlu Petachia’nın Seyahatnameleri
Seyyah ve Seyahatname Seyahatname
-
2020
Tudelalı Benjamin 1165-1173; Ratisbonlu Petachia 1170-1187 yılları arasında İslam dünyasına doğru seyahate çıkan iki Yahudi seyahatname yazarıdır. Petachia, Benjamin’den az bir zaman sonra yolculuğuna başlamış olup verdiği bilgiler ile iki seyahatname birbirini tamamlar niteliktedir. Onlar, ifadelerinden anlaşıldığına göre iki mutaassıp din adamı olarak da nitelendirilebilirler. Yazarlar, Doğu Roma İmparatorluğu (Bizans), Haçlı Seferleri, Türk Tarihi ve İslam dünyası ile bu bölgelerdeki Yahudilere ve Yahudilerle olan ilikşilere dair önemli bilgiler sundular.
Benjamin’in Seyahatnamesi ilk olarak 1573 yılında Arias Montana tarafından İtinerarum Benjamini Tudelensis adıyla Latinceye çevrildi ve 1575’te yayımlandı. Eser daha sonraki yüzyıllarda İngilizce ve Fransızca’ya da tercüme edildi. Petachia’nın seyahatnamesi ise 1595 yılında Prag’da istinsah edilen bir yazmadan ilk olarak 1687 yılında Almancaya çevrilerek günümüze ulaştı. Benjamin seyahatnamesinin günümüzdeki en iyi tercümesi (İbranice'den) Marcus Nathan Adler tarafından yapılan 1907 yılında Londra’da The Itinerary of Benjamin of Tudela adıyla basılan eserdir. Petachia’nınki ise A. Benisch tarafından 1856 yılında Londra’da basılan Raabi Petachia of Ratisbon’dur. Nuh Arslantaş, bu iki eseri esas alarak Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın İslam Dünyası Gözlemleri adı ile seyahatnameleri Türkçe'ye kazandırdı.
Seyahatnamelerin yazıldığı tarihler, Ortaçağ’ın belki de en önemli vakasının, Haçlı Seferleri’nin yaşandığı döneme denk gelmektedir. Bu nedenle seyyahlar, Haçlı Seferleri sırasında yaşananların birebir şahitleri de oldular. Bu da Haçlı Seferleri’nin oluşumu ile Bizans ve İslam dünyasındaki yansımalarını göstermesi açısından seyahatnameleri özel kılmaktadır. Öte yandan Ortaçağ dünyasında yabancı iki seyyahın gözlemleri Türk ve İslam dünyasına farklı bir gözle bakabilmeyi, bilgileri karşılaştırmayı sundukları için ayrıca önem taşımaktadır.
Seyyahlar gezdikleri bölgelerdeki özellikle Yahudi cemaatlerinin bulundukları yerler, sayıları, liderleri, meslekleri, mabetleri, meşguliyetleri, mezarları ve eğitim faaliyetlerine dair çok detaylı bilgiler sundular. Bu detaylı bilgileri sunmada, yıllardır başka devletlerin egemenlikleri altında yaşamak zorunda kalan Yahudilerin birbirleri hakkında bilgi alma isteği ve ileride dağılan Yahudilerin toplanması için mücadele etme amacı etkili oldu. Bu nedenlerin yanında ticari sebepler de bu seyahatlerin gerçekleşmesinde önemli bir paya sahiptir.
Benjamin’in memleketi olan Tudela, Kuzey İspanya’da bulunmaktadır. Benjamin yolculuğunda Barselona, Roma, Pisa, Konstantiniyye (İstanbul), Tekirdağ, Gelibolu, Midilli, Sakız Adaları, Rodos, Kıbrıs, Tarsus, Antakya, Lazkiye, Beyrut, Sayda, Akka, Hayfa, Kudüs, Dımaşk, Halep, Rakka, Harran, Cizre, Musul, Erbil, Bağdat, Kûfe, Hayber, Basra, Hemedan, İsfahan, Gazne, Semerkant, Kahire, İskenderiye ve daha birçok kadim şehri gezdi. Benjamin gittiği yerlerdeki tarihi yerler ve eserler, bölgelerin coğrafi ve kültürel özellikleri ile iklimleri, ticari merkezler, tüccarlar, kiliseler, hastane ve hastalıklar, su kaynakları, tarım ürünleri, ilim adamları, dokumacılık gibi o dönem için sanayi ürünü denilebilecek mamul maddeler, Müslüman, Hıristiyan ve Yahudi mabetleri, mabetlerin özellikleri ve ibadet ritüellerine dair eşsiz bilgiler sundu.
Petachia’nın memleketi Ratisbon (Resensburg) Almanya sınırları dahilindeki bir şehirdir. Bu şehir o yıllarda Haçlı Seferleri’nde Alman ordusunun hareket noktasıdır. Petachia Prag’dan yola çıkarak Polonya, Kiev, Kırım, Tataristan, Ermeniye, İran, Irak, Suriye, Filistin, Nusaybin, Dımaşk ve Rum memleketlerini (Bizans topraklarını) ve daha birçok yeri gezip seyahatnamesine kaydetti.
Benjamin, ticarete ve seyahate ilgisi ve yeteneği olan bir kişilikti. Onun, parçası olduğu millet ise tüm dünyaya yayılmış olmakla beraber ortak dillerini (İbranice) muhafaza ettiler. Bu sebeple seyyahların gittikleri yerlerde iletişim kurmak ve güvenebilecekleri birilerini bulmakta zorlanmadıkları, böylece de seyahatin daha kolay gerçekleştiği tahmin edilebilir.
Benjamin İstanbul’un (Konstantiniyye) dünyada Bağdat hariç olmak üzere eşinin ve benzerinin olmadığını yazdı, buradaki sosyo-kültürel hayat hakkında bilgi verdi. İstanbul’daki Ayasofya Kilisesi, Rum Ortodoks Patrikhanesi, Hipodrom, Bizans sarayı ve zenginliklerini detaylıca anlattı. Her iki yazar da (Benjamin İstanbul’daki, Petachia da Rum ülkesindeki Yahudileri anlatırken) Bizans’ın Yahudileri baskı altında tuttuğundan özellikle bahsettiler. Benjamin, kutsal olması nedeniyle Kudüs’e de ayrı bir önem verdi. Buradaki Müslüman, Yahudi ve Hıristiyan mabetleri ile dini ritüellere, mucizevi olaylara, mimari yapılara dair çok detaylı bilgiler sundu.
Referanslar
Adler, E. N. (1930). Benjamin of Tudela. İçinde; E. N. Adler (Editör), Jewish Travellers (ss. 38-63). Londra: Routledge.; Adler, E. N. (1930). Rabbi Petachia of Ratisbon. İçinde; E. N. Adler (Editör) Jewish Travellers (ss. 64-91). Londra: Routledge.; Tudelalı Benjamin ve Ratisbonlu Petachia. (2013). Ortaçağ’da İki Yahudi Seyyahın İslam Dünyası Gözlemleri (N. Arslantaş, Çev. ), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.