Tercüme-i Kenzü’l-İştihâ

Gastronomi Kavram

Eser Ahmed Cavid tarafından yazılmış, Seyit Ali Kahraman ve Priscilla Mary Işın tarafından yayına hazırlanmıştır. Bu eser İranlı şair Mevlânâ Ebû İshak Hallâc-ı Şirâzî’nin (ö. 1423 veya 1427) Kenzü’l-İştihâ (İştah Hazinesi) şiirinde geçen yemek ile ilgili kavramları içeren bir lügatçedir. Kısaca Bushak adı verilen bu XV. yüzyıl şairinin eserlerinde yiyecekler önemli bir yer kapladığı için Bushâk-ı Et’ime dendi. Bir hiciv şairidir. Çağdaşlarının alaycı taklitlerini kaleme almıştır. “Okur, seni eğlendirse de, sıksa da, dönüp dolaşıp yemekten bahsedeceğim.” demiştir. Bu eserinden başka, safranlı pilav ve buğra yemeği arasındaki mücadeleyi kaleme aldığı Dâsitân-ı Muza’fer ve Buğra adlı bir eseri daha vardır. Diğer eserleri: Risâle-i Hâb-nâme (kendisini en sevdiği yemeklerden oluşan bir türbe içinde gördüğü rüyayı içerir.), Esrâr-ı Çengel (Tutamaç yemeğini, tasavvufî ve mizâcî bir şekilde yorumlar.), Ferheng-i Dîvân-ı Et’ime (Yemekleri tanımlar) adlı eserleri ve Münâzara (Ekmek ile helva arasındaki rekabeti anlatır) adlı şiiridir.

Bushak döneminde yapılan İran yemekleri ile eseri hazırlayan Ahmed Cavid dönemine kadar geçen 350 yılda yapılan İran yemekleri arasında önemli farklar vardır. Ahmed Cavid’in verdiği tanımlar, Bushak dönemini tam olarak yansıtmaz. Sözlüğü hazırlayan Ahmed Cavid, (ö. 1803) III. Selim devri tarihçilerindendir. İstanbul’da doğdu. 1787 yılında sarayda çalışmaya başladı, III. Selim tahta geçince onun yakınlarından biri oldu ve 1803 yılında vefat etti.

Tercüme-i Kenzü’l-İştihâ’yı, kendi ifadesine göre, kardan dolayı kardeşinin evinden çıkamadığı bir gün yazdı. Yazılış tarihi bilinmiyor ancak önsözde yer alan 1204 (1789-90) tarihi ile ölüm yılı olan 1803 arasında yazdığı kesindir. Lügatçede, zaman zaman kendi fikirleri ve hayatından da bahseder. Yemek yemeğe ve pişirmeğe olan merakından bahseder. Önsözü, misafir olarak gittiği evden beklediği dört şeyi söyleyerek bitirir: soğuk su, sıcak yemek, hoş sohbet, taze meyve.

Ahmed Cavid’in bu eseri ilk olarak Osmanlı mutfak tarihi araştırmalarının önemli ismi Prof. Dr. Süheyl Ünver tarafından tanıtılır. Eserin giriş bölümünde XVII. yüzyıla ait Farsça Burhân-ı Katı Lugati’nden yararlandığını söyler. Bu eserin önemli bir özelliği, Ahmed Cavid’in kendi dönemine ait olan gözlemleridir. Cavid, XVIII. yüzyıla ait İstanbul yemekleri, yemek gelenekleri, satıcılar ve gıda maddeleri hakkında önemli bilgiler verir. Sadece saray çevresinin yemekleri değil, aynı zamanda toplumun diğer kesimlerinin yemek ve yiyecekleri hakkında da bilgi verir. Ayrıca bitki ve diğer yiyeceklerin tıbbî faydalarından da bahseder. Orhan Şaik Gökyay’a göre, yazarın dili ve üslûbu mizahîdir.

Eserin yazması Topkapı Sarayı Müzesi’nde yer almaktadır. Doksan altı varaktır. Kahverengi deri kaplı cildi yıldızlı şemselidir. İçinde yer alan sözcükler, baş harflerinin yanında ikinci harflerine göre de bölümlere ayrılmaktadır. Kenarlarında çıkma olarak yazılmış Türkçe ve Farsça beyitler yer almaktadır. Eser, yayıma hazırlanırken orijinal dili korundu. Transkripsiyon alfabesi yerine basit bir çeviri yazı kullanıldı. Günümüz Türkçesine aktarılırken bilgilerde bir değişiklik ya da kısaltma yapılmamıştır. Eserde geçen Farsça ibare ve şiirler orijinal metinde olduğu gibi korunup, günümüz Türkçesi kısmında Türkçeye çevrildi.

Yararlanılan Kaynaklar

Kültüral, Z. ve Koç, A. (2019). Mükemmel ve Mufassal Aş Ustası. İstanbul: Palet Yayınları; Işın, P. M. (2014). Osmanlı Mutfak İmparatorluğu. İstanbul: Kitap Yayınevi.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Kahraman, S. A. ve Işın, P. M. (2006). Tercüme-i Kenzü’l-İştihâ 15. Yüzyıldan Bir Mutfak Sözlüğü. İstanbul: Kitap Yayınevi.