2873 sayılı kanun; millî parklar, tabiat parkları, tabiat anıtları ve tabiatı koruma alanlarının tespiti, tanımlanması, korunması ve sahip oldukları ulusal ve uluslararası değere sahip karakterlerinin geliştirilmesini amaçlamaktadır.

Bu kanun temelinde tabiat anıtı şu şekilde tanımlanmaktadır: “Tabiat ve tabiat olaylarının meydana getirdiği özelliklere ve bilimsel değere sahip ve millî park esasları dâhilinde korunan tabiat parçaları.”

Kanun tarafından belirlenen bu tanıma bakıldığında, tabiat anıtlarının insan eylem ve tasarımlarının sonucu olarak değil, doğal süreçlerle oluşmuş varlıkları ifade ettiği anlaşılır. Bu yapılar estetik veya bilimsel değeri yüksek doğal varlıklardır.

Örnek vermek gerekirse; şelaleler, peribacaları, yaşlı ve simgeleşmiş ağaçlar, mağaralar tabiat anıtlarına örnek verilebilir. Türkiye'de olağanüstü yaşa ulaşmış ve simgeleşmiş ağaçlar, nadir jeomorfolojik oluşumlar, bölgeye özgü tek bitki toplulukları bu grubun örnekleri arasında yer almaktadır.

Tabiat anıtları, tekil olmakla birlikte sınırlı bir alana yayılmış yapılardır. Diğer koruma alanlarından farklı olarak, tekil doğal değerleri merkeze koyar. Türkiye’deki tabiat anıtları sınıflandırması, IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resources) kategorilerine göre Kategori III - Doğal Anıtlar ile eşleşmektedir. Bu durum, ülkemizin IUCN kategorilerinin iz düşümünde öncelikli koruma amacını takip ettiğini göstermektedir.

Tabiat anıtlarının Türkiye’deki gelişimini örnekler üzerinden izleyebiliriz. İlk tabiat anıtı, 19 Aralık 1988 tarihinde ilan edilen Düzce ili sınırlarındaki Samandere Şelalesi’dir. 1990 sonrası dönemde özellikle büyük boyutlu, simgesel ya da çok yaşlı ağaçlar tabiat anıtı olarak ilan edilmiştir.

Birkaç örnek vermek gerekirse:

• 1988 yılında Kütahya’daki yaklaşık 740 yaşındaki karaçam, “Mızıkçam” olarak adlandırılmıştır.
• 1994 yılında İzmir’deki “Kunduracı Çınarı”, yapılan araştırmalara göre 980 yaşındadır.
• 1995 yılında Antalya’daki “Koçakatran” adlı Lübnan sediri ise 2019 yılı itibarıyla 2025 yaşında olduğu tahmin edilmektedir.
• Ağaçların yanı sıra, Konya’daki Meke Krater Gölü, Mersin’deki Yerköprü Şelalesi gibi jeolojik oluşumlar da aynı gruba dahil edilerek koruma altına alınmıştır. Bu tür tekil anıtların yanı sıra, Nemrut Kalderası (volkanik patlama sonucu toprağın çökmesiyle oluşmuş volkanik bir yer şekli), 5804 hektarlık alanıyla tabiat anıtı ilan edilmiştir.

Zonguldak ilindeki Gümeli Ormanlık Alanı ise 2008 yılında tabiat anıtı olarak ilan edilmiştir. Bu orman içerisinde yaklaşık 4000 yıllık porsuk ağacı da yer almaktadır.

Verilen örnekler, tabiat anıtı kavramının başlangıçta tekil uygulamalarla sınırlı olduğunu, ancak zamanla daha geniş alanları da kapsayacak şekilde geliştiğini göstermektedir.

Türkiye’de ilan edilmiş toplam tabiat anıtı sayısı 111’dir. Anıtların idari sorumluluğu, Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’na bağlı Tabiat Varlıklarını Koruma Genel Müdürlüğü’ne aittir. Bu kurum; tespit, tescil, onay ve ilan süreçlerinden sorumludur.

Tabiat anıtlarının ilan süreci, alanın niteliğine göre farklı kurumlarca yürütülür:

• Eğer söz konusu anıt orman rejimindeki alanlarda yer alıyorsa, ilan Tarım ve Orman Bakanı tarafından gerçekleştirilir.
• Eğer orman rejimi dışında kalıyorsa ve yapı yasağı öneriliyorsa, ilan yetkisi Cumhurbaşkanı’na aittir.
• Orman rejimi dışında kalan ancak yapı yasağı önerilmeyen alanlarda ise tescil ve ilan işlemi Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanı onayıyla yapılır.