Sanal kaytarma davranışı (cyberloafing), çalışanların veya öğrencilerin, mesai ya da ders süresi içinde iş veya öğrenim dışı amaçlarla interneti kullanmaları biçiminde tanımlanan bir bilişsel ve davranışsal sapmadır. Kavramın etimolojik kökeni İngilizce “cyber” (siber ortam, dijital alan) ve “loafing” (oyalanma, tembellik etme) sözcüklerinin birleşiminden oluşur. Bu terim ilk kez 1990’lı yılların sonunda internetin kurumsal iş yerlerinde yaygınlaşmasıyla birlikte ortaya atılmış, akademik literatüre ise 2000’li yılların başlarında Lim (2002) tarafından yapılan araştırmalarla kazandırılmıştır.

Sanal kaytarma davranışı, dijital çağın üretkenlik ve dikkat yönetimi sorunlarını açıklamada kullanılan modern bir örgütsel davranış kavramıdır. Temel olarak bireylerin çevrim içi ortamlarda, çalıştıkları kurumun kaynaklarını kullanarak iş dışı etkinliklerde bulunmalarını kapsar. Bu etkinlikler arasında sosyal medya kullanımı, kişisel e-posta yazışmaları, çevrim içi alışveriş, haber okuma, oyun oynama veya eğlence içeriklerine erişim gibi davranışlar yer alır. Literatürde bu davranışlar genellikle “küçük ölçekli” (örneğin kısa süreli sosyal medya kontrolü) ve “büyük ölçekli” (örneğin uzun süreli çevrim içi oyun oynama) olmak üzere iki kategoriye ayrılır.

Sanal kaytarma olgusu, örgütsel davranış literatüründe farklı bakış açılarından değerlendirilmiştir. Bir görüşe göre bu davranış, zaman hırsızlığı ve iş etiğine aykırı bir eylem olarak görülür. Kurum kaynaklarının verimsiz kullanımı, performans düşüklüğü ve iş disiplini ihlali bağlamında ele alınır. Diğer bir yaklaşım ise sanal kaytarmayı “mikro-mola” ya da “bilişsel yenilenme” aracı olarak değerlendirmektedir. Bu görüş, bireylerin kısa süreli dijital mola faaliyetleriyle zihinsel olarak yenilendiğini, stres düzeylerini azalttığını ve uzun vadede verimlilik artışına katkıda bulunabileceğini savunur. Bu nedenle kavram, modern iş yaşamında yalnızca bir disiplin sorunu olarak değil, aynı zamanda psikolojik bir denge mekanizması olarak da incelenmektedir.

Sanal kaytarma davranışının ortaya çıkış nedenleri çok boyutludur. Bireysel düzeyde motivasyon düşüklüğü, iş tatminsizliği, özdenetim zayıflığı, kişilik özellikleri ve teknolojik bağımlılık eğilimi etkili faktörler arasındadır. Örgütsel düzeyde ise zayıf denetim mekanizmaları, yetersiz görev tanımları, dijital erişim politikalarının eksikliği ve düşük örgütsel bağlılık bu davranışın yaygınlaşmasına yol açmaktadır. Sosyal psikolojik açıdan değerlendirildiğinde, sanal kaytarma bireylerin iş ortamında kişisel alan yaratma ve bilişsel kaçış eğilimi olarak da yorumlanır.

Kavramın ölçümü ve sınıflandırılması konusunda literatürde çeşitli modeller geliştirilmiştir. En yaygın kullanılan ölçeklerden biri, Blanchard ve Henle (2008) tarafından geliştirilen “Cyberloafing Scale” olup, çalışanların çevrim içi davranışlarını sıklık ve içerik açısından değerlendirmektedir. Bunun yanı sıra son yıllarda uzaktan çalışma ve dijital eğitim ortamlarında da benzer davranış biçimlerinin gözlemlenmesi, sanal kaytarma kavramının örgütsel sınırların ötesine taşındığını göstermektedir. Öğrencilerin çevrim içi ders sırasında sosyal medya kullanımı ya da paralel ekran aktiviteleri bu davranışın eğitim bağlamındaki örnekleridir.

Sanal kaytarma davranışı, bilgi teknolojilerinin hızlı gelişimiyle birlikte gelecekte daha da karmaşık biçimlerde ortaya çıkmaya adaydır. Yapay zekâ destekli üretkenlik araçları, çoklu görev kültürü ve esnek çalışma modelleri, bu davranışın hem tespit edilmesini hem de yönetilmesini zorlaştırmaktadır. Bu nedenle örgütler, katı yasaklar yerine dijital farkındalık, etik eğitim ve esnek mola politikalarıyla dengeleyici stratejiler geliştirmelidir. Böylece sanal kaytarma, tamamen olumsuz bir üretkenlik kaybı olarak değil, dijital çağın insan-merkezli çalışma dinamikleri içinde değerlendirilen bir davranış biçimi haline gelebilir.