Meddahlık Geleneği

DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Somut Olmayan Kültürel Miras UNESCO İnsanlığın Somut Olmayan Kültürel Mirası

Meddahlık, meddah adı verilen tek bir anlatıcının hikâye, taklit ve dramatik unsurları bir arada kullandığı, geleneksel Türk sahne sanatlarının önemli bir türüdür. Arapça “medh” kökünden türeyen “meddah” kelimesi, “övmek” anlamına gelirken tarih boyunca “mâdih,” “kıssahân” ve “şehnâmehân” gibi farklı isimlerle de anılmıştır. Meddahlar, geçmişte kahvehaneler, kervansaraylar ve pazar yerleri gibi kamusal alanlarda halka hitap ederek hem eğlendirme hem bilgilendirme işlevi üstlenmişlerdir. Anlatılarını Dede Korkut ve Köroğlu gibi kahramanlık destanlarıyla zenginleştirmiş, zamanla toplumsal hayatı, güncel olayları ve sosyal eleştiriyi merkeze alan hikâyelerle repertuarlarını genişletmişlerdir. Doğaçlamaya dayalı bu anlatımlar, izleyici kitlesinin ilgisine ve dönemin toplumsal koşullarına bağlı olarak şekillenmekte, bu nedenle her meddah gösterisi özgün ve tekil bir nitelik taşımaktadır.

Meddahlık geleneğinin usta-çırak ilişkisiyle, sözlü kültür yoluyla aktarılması, anlatıların yazılı hale gelmesini sınırlamış; bu da yayımlanmış meddahlık metinlerinin sayısını oldukça azaltmıştır. Tarihsel süreçte saraylardan kahvehanelere kadar farklı mekânlarda icra edilen meddah gösterileri, günümüzde özellikle Ramazan aylarında, bayram etkinliklerinde, televizyon programlarında ve çeşitli kültürel organizasyonlarda sürdürülmektedir. Gösterim mekânlarında ve anlatı konularında yaşanan bu dönüşüm, modern meddahlık olarak adlandırılan yeni biçimlerin doğmasına neden olmuştur. Türkiye'de meddahlıkla doğrudan ilişkili kültürel etkinlik ve sanatsal faaliyetlerin sayısı sınırlı görünse de geleneksel tiyatro türü olarak meddah gösterilerine ülke genelinde düzenlenen tiyatro ve mizah festivalleri ile yerel kutlamalarda ve halk günleri kapsamında hâlâ yer verilmektedir. Geleneksel Türk Tiyatrosu başlığı altında değerlendirilen bu gösteriler hem sanatseverlerle buluşmakta hem de kültürel devamlılığın sağlanmasına katkıda bulunmaktadır. Ayrıca, bu geleneğin gelecek kuşaklara aktarılması amacıyla çeşitli üniversitelerin güzel sanatlar fakülteleri, konservatuvarları ve tiyatro bölümleri ile belediyeler ve sivil toplum kuruluşlarının iş birliğinde düzenlenen tiyatro kurslarında meddahlık derslerine de yer verilmektedir.

Kültür ve Turizm Bakanlığı, yok olma riski taşıyan bu sözlü kültürel mirasın korunması adına araştırma, tespit ve envanter çalışmalarını sürdürmektedir. Meddahlığın 2003 yılında UNESCO’nun İnsanlığın Sözlü ve Somut Olmayan Kültürel Mirasının Başyapıtları arasında yer almasının ardından, sürdürülebilir koruma politikaları geliştirilmiştir. Bu kapsamda, Gazi Üniversitesi Türk Halk Bilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Kültür ve Turizm Bakanlığı Araştırma ve Eğitim Genel Müdürlüğü ile UNESCO Türkiye Millî Komisyonu işbirliğiyle 25–27 Kasım 2004 tarihlerinde "Mitten Meddaha Halk Anlatıları Uluslararası Sempozyumu" düzenlenmiştir. Bu girişimi takiben, meddahlığın 2008 yılında “UNESCO’nun Somut Olmayan Kültürel Miras Temsili Listesi’ne” kabul edilmesinden sonra, 20–25 Aralık 2010 tarihleri arasında Ankara’da uzman akademisyenler ve sanatçıların katılımıyla gerçekleştirilen "Meddahlık Çalıştayı" ile geleneğin günümüzde karşılaştığı sorunlar ve çözüm yolları ele alınarak yeni bir eylem planı hazırlanmıştır.

Koruma faaliyetlerinin bir parçası olarak, çağdaş meddahlardan Prof. Dr. Nurhan Tekerek, Sinan Bayraktar ve Ahmet Yenilmez’in canlı performansları ile birlikte, Erol Günaydın, Münir Özkul, Gazanfer Özcan ve Hakkı Karadayı gibi ustaların TRT arşivlerinden alınan meddah gösterileri bir araya getirilerek DVD formatında, açıklayıcı bir kitapçık eşliğinde yayımlanmıştır. Bu çalışmalar, meddahlığın hem belgelenmesini hem de toplumla yeniden buluşmasını sağlamıştır.

Referanslar

Bars, M. E. (2019). Geçmişten Günümüze Meddahlık Geleneğindeki Değişim/Dönüşümler: Meddahlıktan Stand-Up’a, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları (HÜTAD), (30): 7-25; Nutku, Ö. (2003). Meddah. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 28, ss. 193-194). İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi; UNESCO, (2025). https://www.unesco.org.tr/Pages/126/123/UNESCO-Somut-Olmayan-K%C3%BClt%C3%BCrel-Miras-Listeleri#:~:text=3.,%C3%82%C5%9F%C4%B1kl%C4%B1k%20Gelene%C4%9Fi&text=%C3%82%C5%9F%C4%B1kl%C4%B1k%20gelene%C4%9Fi%2C%20%22%C3%A2%C5%9F%C4%B1k%22%20olarak,s%C4%B1k%C3%A7a%20g%C3%B6r%C3%BClen%20bir%20performans%20sanat%C3%A7%C4%B1s%C4%B1d%C4%B1r. (Erişim Tarihi: 08.04.2025); Yaşayan Miras ve Kültürel Etkinlikler Genel Müdürlüğü, (2025). https://yakegm.ktb.gov.tr/TR-345098/meddahlik.html, (Erişim tarihi: 11.04.2025).