Mama Hatun Hanı

Doğal ve Kültürel Miras Kervansaray Han

Erzincan'ın Tercan ilçesinde, Sivas üzerinden Erzincan-Erzurum yolunu takip ederek İran’a ulaşan kervan yolu üzerinde yer almaktadır. İzzettin Saltuk'un (587H) 1191’de Saltuklu Beyliği’nin başına geçen kızı Mama Hatun tarafından Mama Hatun Külliyesi’ne bağlı olarak yaptırılmıştır. Hanın kuzeydoğusunda Mama Hatun Türbesi, bir hamam ve kuzeyinde cami yer alır. Külliyenin en büyük yapısı olan hanın hem yolcuların konaklama ve barınmaları hem de kervanların güvenliği için bir savunma yapısı, ribât olduğu kabul edilmektedir. Kesme taş masif ve yüksek beden duvarları dıştan sivri külâhlı, kule görünümlü payandalar ile desteklenmektedir. Dördü köşelerde olmak üzere belirli aralıklarla cepheye yerleştirilen 16 payanda farklı kesit ve yüksekliktedirler. Yapıya giriş; doğu cephesi simetri ekseninde dışa taşkın bir taç kapı ile sağlanır. Taç kapının köşelerinde birer sütunce ve yanlarda mukarnas kavsaralı birer niş yer almaktadır. Beden duvarları bir silme ile bitirilir. Çatı düz toprak damdır. 

Beşik tonozlu giriş bölümünden avluya ulaşılır. Giriş eyvanının iki yanında servis mekânları ile ahırlara geçişi sağlayan iki eyvan yer almaktadır. Doğu batı giriş eksenine göre ortada avlu, avlunun iki uzun kenarı boyunca odalar, batısında ortadaki daha büyük üç eyvan, yanlarında birer oda, kuzey ve güney kenarlarda birer eyvan ve beşer küçük oda sıralanmıştır. Bu odaların üzerine yerleştirilen basık bir galeri ile çatıda büyük mekânların tonoz örtüleriyle oluşan yükseklik farkı giderilmiştir. Mama Hatun Han’ında tek tonozlu ahır galerileri uzun kenarlarda, hücrelerin gerisinde, doğu-batı doğrultuda bulunmaktadır. Merdiven kovası, giriş koridoru üzerinde, kuzeydedir. Galeri katı ve çatıya kadar yükselen merdiven kovasının çatı seviyesinde meyilli üst örtüsü ve kapısı vardır. 

Hanın sayıca çok olmayan, küçük boyutlu pencerelerle aydınlanan barınak kısımları içe kapalı, az ışık alan yerlerdir. Güneydeki galerilerde ve ahırlarda tonoz sırtına açılan ışıklıklar vardır. Tonoz örtüde belirli aralıklarla yer alan bacalar Osmanlı dönemi ekleridir. Üst örtü son onarımda çinko beşik çatı örtüyle kapatılmıştır. 

Evliya Çelebi XVII. yüzyılda Mama Hatun’un tahsis ettiği vakfın gelirlerine el konduğunu, sahipsiz kalan yapının harabe olmaya yüz tuttuğunu belirtmektedir. Osmanlı döneminde birçok onarım geçirerek günümüze ulaşan yapıda, 2015 yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından başlatılan restorasyon ve çevre düzenleme çalışmaları 2019’da tamamlanmıştır. Yakın çevresinde birkaç yiyecek-içecek işletmesi ve bir öğretmen evi bulunan yapı kültür turizmi kapsamında değerlendirilmek üzere yeniden işlevlendirilerek ziyaretçilere açılacaktır. 

Referanslar

Aslanapa, O. (1997). Türk Sanatı, s. 160-161. İstanbul: Remzi Kitabevi; Bayrak, M. O. (1994). Türkiye Tarihi Yerler Kılavuzu. , 211-212. İstanbul: İnkılap Kitabevi; Özergin, M. K. (1965). Anadolu’da Selçuklu Kervansarayları, s. 141-170. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları; Yavuz, A.T. (1968). "Anadolu'da Eş Odaklı Selçuklu Hanları" ODTÜ Mimarlık Fakültesi Dergisi, Ankara s. 187-204; Yavuz, A.T. (1991). “Anadolu Selçuklu Kervansaraylarında Mekân-İşlev İlişkisi İçinde Savunma ve Barınma”, IX. Vakıf Haftası Kitabı: 2-4 Aralık 1991, ss. 253-284. Ankara.