Erikua Krallığı

DOĞAL VE KÜLTÜREL MİRAS Arkeolojik Sit Alanı Arkeoloji Tarih

Erken Demir Çağı’nda Aras Nehri’nin güneyi Erikua-Ireku-Irkuahi ülkesiydi. Aynı dönemde bölgede hüküm sürmüş yedi krallıktan biri olan Erikua (Erikuakhi) Krallığı, doğunun en verimli ovasında ve Transkafkasya yolları girişinde bulunmaktadır. Erikua’nın siyasi yayılım alanı Orta Aras Havzası’dır. Iğdır Ovası merkezdir. Havzanın güneyindeki Doğubayazıt; İran, Kafkasya ve Van Gölü Havzası’na giden yolların kesiştiği önemli bir konumdadır. Kasımtığı, Örgülütepe, Tutumlu, Ömerağa, Şorık, Hazinetepe, Gre Herşe ve Gelinciktepe önemli yerleşimlerinden bazılarıdır. 

Erikua Krallığı’nın yayılım alanı üzerinde bulunan Aras Dağları, Balık Gölü, Sinek Yaylası ve Ağrı Dağı ile dağın kuzeyindeki Korhan Yaylası krallığın doğal sınırları içinde bulunan önemli coğrafi üniteler olmuşlardır. Krallığın hükmettiği coğrafyaya bağlı olarak, tarım ve hayvancılığı aynı anda yaptığı ve bu anlamda transhümanist bir toplum olduğu anlaşılmaktadır. Erikua Krallığı’nın tespit edilen merkezlerinin fazlalığından anlaşıldığı üzere, teşkilatlı bir örgüt yapısına ve dönem için ciddi bir insan nüfusuna sahiptir. Kentler, savunma amaçlı yüksek alanlara konuşlandırılıp polygonal taşlarla inşa ettikleri sur duvarlarıyla çevrelenmiştir.

Su kaynakları açısından oldukça zengin olan bu coğrafyanın, iklim koşulları açısından da uygun olması burada Kalkolitik Çağ’dan itibaren yerleşmelerin ana sebebi olarak görülmelidir. Hidrografya açısından krallığın gölet, baraj ve bentleri; ilintili olduğu arkeolojik merkezlerinin artık rutin mimari üniteleri olarak görülmeye başlanmıştır. Bu su ünitelerinin çoğu ise tercih edilen ekonomik modele bağlı olarak genellikle kalabalık hayvan sürülerinin su ihtiyacı için tasarlanmışlardır. Keza bu mimari üniteler genellikle havanların konduğu ağıllarla entegredir. Anlaşıldığı kadarıyla Erikua, güçlü Urartu Krallığı ile yaklaşık bir asır boyunca mücadele edecek güce de ulaşmıştır. Modern Iğdır şehrinin kurulu olduğu Iğdır Ovası’nın dağlarla çevrili olması ve bu dağların ovaya yakın olması ile yüksek dağlar kaynaklı su kaynaklarının varlığı Iğdır bölgesinde yaşamın net olarak Kalkolitik Çağ’da başlamasına sebep olmuştur.

Erikua Krallığı ile ilgili bilgi veren ilk kaynak Assurlulardan gelmektedir. Bu yazıtlar MÖ 1274-1244 Assur Kralı I. Salmanassar dönemindedir. Assur Krallığı’nın kuzeye yaptığı Uruadri seferinde savaştığı Luha/Luhi  Luha/Luhi ülkesinin Erikua Krallığı olması gerekir. Luha/Luhi  kelimesinin ise başkent Luhiuni’ye işaret ettiği düşünülmektedir. Assur ordularının Erikua topraklarında ilk karşılaştığı bölge günümüzdeki Doğubayazıt coğrafyasıdır.

Erikua Krallığı ile Urartu Krallığı’nın ilk karşılaştığı bölge de yine Doğubayazıt Ovası’dır. Urartu Krallığı’nın Orta Aras Havzası’nı da içerisine alan kuzeydeki topraklara yönelik ilgisi ve seferleri kurucu krallardan kral İşpuini ile başlar ve oğlu Menua ile birlikte artarak devam eder. İşpuini oğlu Kral Minua’nın (MÖ 810 ve MÖ 785) yazıtlarında Erikua başkenti Luhiuni’nin fethi ayrıntılı bir şekilde anlatılır. Ancak Krallığın tamamen egemenlik altına alınması Minua’nın torunu Sarduri zamanında olmuştur. Dolayısıyla Urartu-Erikua mücadelesi, Urartu’nun saldırı, Erikua’nın savunma stratejileri çerçevesinde yüz yılı aşkın bir süre devam etmiştir. Bu olaylar, Iğdır’da bulunan Taşburun, Başbulak, Solegert (Çölegert, Çolagert) ve Muradiye Ovası’nda ki Körzüt’te bulunan Urartuca yazıtlarda uzunca anlatılır. Urartu yazıtlarına göre Kral Minua ile başlayıp torunu Sarduri’ye kadar devam eden Erikua Krallığı ile mücadele beş aşamalı bir süreçten geçmiştir. 

1. Urartu’nun Luhiuni ile ilk siyasi İlişkileri.  Minua (MÖ 810-786)

2. Urartu’nun Aras Havzası’nda Doğubayazıt’a ulaşması Kalus, Akçukur, Hasanbey ve Caf kalelerinin tahribatı. Bununla birlikte kuzeye doğru Urartu’nun sistematik bir biçimde Erikua krallığının topraklarını ele geçirmeye başladığı, aynı zamanda bölgeden ele geçirdiği ganimet ve esirleri başkente götürmesi. Minua (MÖ 810-786)

3. Urartu’nun Luhiuni’ye ilk saldırısı ve haraç alması. Minua (MÖ 810-786)

4. Urartu’nun Luhiuni’yi yıkması Iğdır Ovası hakimiyeti. Minua (MÖ 810-786) (Bu süre sonrasında Erikua Krallığı yeni bir başkent inşa etmiştir) 

5. Urartu’nun Erikua Krallığı’nın yeni başkenti olan İruia’yı yıkması  II. Sarduri (MÖ 764-735)

Açıkça görüldüğü üzere Minua döneminde başlayan Urartu-Erikua mücadelesi, II. Sarduri dönemine kadar devam etmiştir. Bu süre içerisinde Erikua Krallığı yeni bir başkent inşa etmiştir. Erikua Krallığı'nın stratejik konumu Urartuların kuzey yayılımını sekteye uğrattığı için bölgenin ele geçirilmesi Urartular için elzem olmuştur. Çilli ve Karakoyunlu’daki arkeolojik araştırmalar iki büyük Erikua yerleşmesinin tahrip edildiğini göstermektedir. Urartular Karakoyunlu’da tahrip ettikleri yerleşmenin yakınlarında Minuahinili ismiyle yeni bir kale-kent inşa etmiştir. Daha güneyde bulunan Bulakbaşı Kale 4’ün ise II. Sarduri döneminde inşa edildiği tahmin edilmektedir. Kale-kentin inşası, Orta Aras Havzası’nın Iğdır Ovası bölümünün tamamen ele geçirildiğine işaret etmektedir. Urartular ele geçirdiği alanları kontrol altına almak için yeni savunma birimleri ve yerleşimler kurmuştur. Bu doğrultuda Urartuların sadece askeri müdahalelerle yetinmeyip, ele geçirdiği alanlarda uyguladığı iskan politikaları ile desteklemişlerdir. II. Sarduri’den sonra Orta Aras Havzası’ndaki Erikua Krallığı, başkenti Luhiuni veya İruia’dan bahsedilmemektedir. Muhtemelen krallığın siyasi varlığı son bulmuştur ve Urartu bölgeye tamamen hakim olmuştur. 

Referanslar

Yardimciel, A. ve Metin, H. (2024). Demir Çağı’nda Urartu’nun Orta Aras Havzası’na Düzenlediği Askeri Operasyonlar: Urartu-Erikua Krallıkları Arasındaki Mücadeleler, Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8(2): 683-701; Yardimciel, A. (2022). Erikua Krallığı’ndan Geç Antik Çağ’ın Sonuna Kadar Ağrı Dağı Bölgesi’nde Kültürel Kırılmalar, İçinde; Ayhan Yardimciel ve Taner Aydın (Editörler), Aras Havzası I (ss. 313-326), İstanbul: Kabalcı Yayıncılık; Özfırat, A. (2005). Doğu Anadolu’da Yerel Bir Krallık: Erikua, ArkeoAtlas 4: Doğu’nun Demir Çağı, Kralların Coğrafyası, (Editör: N. Karul), İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık; 79; Özgül, O. ve Üngör, İ. (2016). Erikua’da Stratejik Bir Urartu Merkezi: Kasımıntığı Kalesi, KAÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17: 225-240; Işıklı, M. (2016). Urartu Devletinin Kuzey Yayılım Sürecinde Aras Havzası, Tarih ve Kültür Ekseninde Orta Aras Havzası Uluslararası Sempozyumu, Ankara.

Ayrıntılı bilgi için bakınız

Özfırat, A., (2005). Doğu Anadolu’da Yerel Bir Krallık: Erikua, ArkeoAtlas 4: Doğu’nun Demir Çağı, Kralların Coğrafyası, (Editör: N. Karul). İstanbul: Doğan Burda Dergi Yayıncılık.

Konuyla ilgili diğer maddeler için bkz.: