Türkiye’nin güneydoğu sahilinde, Anadolu’yu Suriye’ye bağlayan önemli sahil yolu üzerindeki avantajlı konumu, Akdeniz’deki yoğun ticaret akışının içinde yer alması ve zengin doğal ve tarımsal kaynaklara – orman kerestesi, zeytin ağaçları – sahip olmasından dolayı gelişmiş bir antik kent olan Elaiussa Sebaste antik kenti (bugünkü Ayaş) Mersin’in Erdemli ilçesine bağlı Ayaş Köyü’nün Merdivenli Kuyu yöresinde yer alan birinci ve üçüncü derece arkeolojik sit alanıdır.

Şehir, MÖ II. yüzyıl sonlarında kuruldu. Strabon’a göre, bu şehrin bir bölümü kara parçasında bir bölümü de karşı taraftaki adanın üzerinde yer almakta olup, bu antik kent Elaiussa ve Sebaste (August) kentlerinin birleşmesi ile meydana gelmiştir. Elaiussa daha eskidir. MÖ 41 yılında Antious tarafından Kapadokya Kralı olarak atanan ve MÖ 20 yılında Elaiussa’nın çevresinde bulunan dağlık Kilikya’yı Augustus’tan almış olan kara parçası haline gelince kent eski önemini yitirmiştir.

Kilikia bölgesi konumu itibariyle Neolitik Çağ’dan itibaren pek çok yerleşime sahne omuştur. Özellikle Dağlık Kilikia bölgesi Nagidos, Kelenderis, Olba, Soli Pompeiopolis, Korykos ve Elaiussa Sebaste gibi büyük kentlerin konumlandığı, Roma İmparatorluk döneminden itibaren ticari hayatın içinde var olan bir geçiş bölgesi olmuştur. Bölgede yapılan kazı ve yüzey araştırmaları sonucunda bölgenin tarihî ve ekonomik yapısı ortaya konuldu, ticarî faaliyetleri incelendi. Yukarıda adı geçen kentlerin içinde Elaiussa Sebaste, Roma İmparatarluk dönemindeki ticari faaliyetleri ve Geç Roma dönemindeki üretim potansiyeli ile ön plana çıkmaktadır.

Elaiussa Sebaste antik kentinde Roma Sapienza Üniversitesi (İtalya) öğretim üyesi Prof. Dr. Eugenia Equini Schneider'in başkanlığında 1995-2014 yılları arasında, Roma Sapienza Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Annalisa Polosa'nın başkanlığında 2015’ten beri yapılan kazılar sonucunda çok sayıda kamusal ve sivil yapı tespit edilmiştir. Dağlık Kilikia bölgesinde bulunan Elaiussa Sebaste antik kenti, Geç Hellenistik dönemden MS VII. yüzyılın başına kadar aralıksız yerleşim görmüş, konumu itibariyle bölgelerarası ticarette aktif rol oynamış önemli bir liman kentidir. Özellikle kentin ilk kurulduğu ada kısmındaki alanlardan çok sayıda ve farklı tipte amphora örneklerinin yanı sıra, Geç Antik Çağ’a tarihlenen fırın, yerel üretim olan amphora ve günlük kullanım kapları elde edilmiştir. Kentteki kazılarda tespit edilen buluntular MÖ II. yüzyıldan MS VII. yüzyıla kadar devam eden bir kronolojik dizilimdedir.

1996-1999 yılları arasında liman üzerindeki tepenin güney yamacında ve promontoryumda (Elaiussa’nın ilk peyzajını oluşturan kayalık burun) sürdürülen kazı çalışmaları, halihazırda özel mülkiyet durumundaki bir-iki sektör haricinde, tiyatro ile ilgili tüm yapıları ortaya çıkarmıştır.

MÖ I. yüzyıla tarihlenen birkaç kesme kaya mezar, tepenin en düşük rakımındaki en erken tarihli buluntulardır. Bu alanda, kazı çalışmaları 2000’de ve 2003-2004 yıllarında gerçekleştirilmiştir.

Bir tepenin yamacında, güneye cepheli ve çapı uçtan uca 55 metre olan tiyatroda caveanın batı yönündeki seyirci bölümünde merdivenler arasında kalan dilimi ifade eden cuneus, sıraların orijinal görünümünü netleştirebilmek için 1999 yılında restore edilmiştir. Basamaklar, bulunmuş olan tek örnek model alınarak, değiştirilebilir materyalle yeniden yaratıldı ve en alttan başlanarak restore edilen sıralar kullanılır hâle gelmiştir. Sahnenin ön bölümü (proscaenium), güneyde sahnenin (scaena) ana birimleriyle bağlantılandırılabilecek iki masif yapı ile sonlanmakta ve doğu ve batı uçlarında da işlevi kesin belirlenememiş olan iki dikdörtgen oda yer almaktadır. Bu alandaki kazı çalışması, kuzey-güney doğrultusunda yerleşik alçak bir duvarı ve dikey sıralanmış üç sütun tamburuna ait birkaç kalker kalıntısını gün ışığına çıkarmıştır.

Suyu, kentin yaklaşık 10 kilometre duğusunda akan Lamas Deresi'nden (Limonlu çayı) toplayan bir su kemeri en geç MS I. yüzyıldan başlayarak Elaiussa’ya su tedarik etmiştir. Su kemerinin, iri kesme kalker ile kaplanmış ve moloz harçla inşa edilmiş daha geç tarihli bir kemeri iyi korunmuş olup bu bölüm 1999 yılında bir dizi onarım ve restorasyondan geçirilmiştir.

1999-2002 dönemindeki çalışmalarda, promontoryumun kuzeybatı sektöründe yerleşik küçük bir hamam kompleksi araştırılmış ve kazıya yönelik işlemler tamamlandı. 1995 ve 1996 yıllarında promontoryumun kuzey sınırındaki çıkma kayalıkta kazı çalışmaları devam ederken, küçük bir Bizans bazilikası saptandı ve kazılmıştır. Burada, 1996 yılında, iyi korunmamış durumda olan zemin döşemelerini koruma altına almak üzere, muhafazakar bir restorasyon çalışması gerçekleştirilmiştir. Güney limanındaki yerleşim ve imalathanelerdeki (zanaat/üretim alanı) kazı çalışmalarına 2005 yılında başlanmıştır. Yapılan kazılarda pek çok sikke, amphora ve bazı obsidiyen objeler bulunmuştur.

Kastamonu Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Arkeoloji Bölüm Başkanı Dr. Öğr. Üyesi H. Asena Kızılarslanoğlu, Tarih Bölümü öğretim elemanlarından Arş. Gör. Sinem Demir, Arş. Gör. Okan Demir ve Arkeoloji Bölümü öğrencilerinden Vasif Shukurov ile birlikte, kazı başkan yardımcılığını yürüttüğü, Mersin’de bulunan Elaiussa Sebaste antik kenti kazı çalışmalarına katılmıştır. Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın izni ile Roma Sapienza Üniversitesi öğretim üyesi Prof. Dr. Annalisa Polosa'nın başkanlığında; İtalya Dışişleri Bakanlığı, Sapienza Üniversitesi ve Mersin Büyükşehir Belediyesi’nin maddi desteği ile yürütülen Elaiussa Sebaste kazı çalışmalarına Arkeolog, Mimar, Antropolog, Arkeozoolog, Topograf, Epigraf, Restoratör ve öğrencilerden oluşan, Türk ve İtalyan 23 kişilik bir ekip ile devam edilmektedir. Bahsi geçen kazı ve proje çalışmaları, Kastamonu Üniversitesi’nin interdisipliner bir çalışma anlayışı ile yurtdışındaki üniversitelerde de temsil edilmesi açısından önem arz etmektedir.