Derecik Bazilikası, Uludağ’ın (Mysia Olympos’u - Keşiş Dağı) eteklerinde, Bursa’nın 85 kilometre, Orhaneli’nin 40 kilometre güneyinde, Büyükorhan ilçesinin beş kilometre doğusunda, Derecik Köyü’nde yer almaktadır.

Derecik Bazilikası; Hadrianoi ad Olympum/Orhaneli hinterlandında kalmaktadır. Hadrianoi ad Olympum adı Olympos Dağı’ndaki Hadrianus kenti anlamına gelmektedir. Bu kentin yakın sayılabilecek çevresinde, İmparator Hadrianus’un (MS 117-138) adını taşıyan Hadrianeia/Dursunbey ve Hadrianotherai/Balıkesir kentleri de bulunmaktadır. Bu üç kent, Hadrianus’un Anadolu’ya yaptığı geziler (Nicomedia /İzmit - Kyzikos/Erdek) esnasında kurulup, onun adına ithaf edilen kentlerdir.

Hadrianoi ad Olympum antik kenti, ulaşılması güç yoğun ormanlık ve dağlık bir alanda yer almaktadır. Kentin kuruluş nedeni; Hadrianus’un av merakı olarak söylenirse de, aslında iç bölgelerin şehirleşmesi, kıyıya bağlanması ve kamu otoritesinden kaçıp saklanılan alanların kontrol altına alınma stratejisi ile ilgilidir.

Mysia Olympos’u (Uludağ), Geç Antik Çağ’da, MS IV. yüzyıldan başlayarak Hristiyanlar için önemi artan bölgelerden biri olmuştur. Bunun sebebi, Hristiyanlığın Roma İmparatorluğu sınırları içerisinde giderek yaygınlaşması ve pagan otoriteden uzakta dinsel yaşamın rahatlıkla yaşanması arzusuyla bazı Hristiyan topluluklarının Uludağ’a (Mysia Olympos’u) göç etmesidir. Yazılı kaynaklara göre, bu dönemde Uludağ’ın farklı bölgelerinde sayıları yüzü aşkın manastır inşa edilmiştir. Bu manastırlardan bir tanesi de Derecik Köyü’nde bulunan Derecik Bazilikası’dır. Derecik Bazilikası arkeolojik kazı çalışmalarını, iki farklı evrede incelemek mümkündür. Birinci evre; Bursa Arkeoloji Müzesi başkanlığında, Arkeolog Recep Okcu tarafından sürdürülen sondaj ve kurtarma kazılarıdır. İkincisi evre ise, yine Bursa Arkeoloji Müzesi’nin başkanlığında ve Prof. Dr. Michel Fuchs (IASA - Lozan Üniversitesi-İsviçre) ve Prof. Dr. Mustafa Şahin’in (Bursa Uludağ Üniversitesi-Türkiye) bilimsel danışmanlığında sürdürülen arkeolojik kazılardır.

2001 yılında Derecik Köyü’nde yaşayan bir aileye ait arazide yapılan kaçak kazı sonucu ortaya çıkan küçük bir mozaik parçası köylüler tarafından fark edilmiş ve jandarma karakoluna bildirilmiştir. Ardından jandarmanın, Bursa Müze Müdürlüğü’nü bilgilendirmesiyle alanda ilk araştırmalar başlamıştır. İlk kazı ve araştırmalar, arkeolog Recep Okcu, Konca Hançer, sanat tarihçisi Hayri Fehmi Yılmaz tarafından Bursa Arkeoloji Müzesi adına yapılmıştır. Yaklaşık iki ay süren kurtarma kazısından sonra bazilikanın mozaik zemini ile birlikte büyük bir bölümü açığa çıkarılmıştır. Daha sonra finansman yetersizliği nedeniyle kazı alanı kaderine terk edilmiştir. Derecik Bazilikası hakkındaki ilk bilimsel çalışma ise, AIEMA’nın (Association İnternationale Pour l’étude de la Mosaïque Antique - Uluslararası Antik Mozaik Araştırmaları Derneği) Türkiye şubesinin (AIEMA - Türkiye) 2006 yılında düzenlediği III. Uluslararası Türkiye Mozaik Korpusu isimli uluslararası sempozyumla birlikte oldu. Sempozyumun son günü Büyükorhan’daki Derecik Bazilikası’na yapılan alan gezisi vesilesiyle, Prof. Dr. Michel Fuchs (IASA - Lozan Üniversitesi), Dr. Sophie Delbarre-Bartschi (Neuchâtel Üniversitesi) ve MA Claude-Alain Paratte’den oluşan İsviçreli ekip, kilisenin ve çevresinin kazılarına devam etmeyi ve mozaiği korunaklı bir müzede yerinde sergilemek amacıyla restore etmeyi önermiştir. Bu gelişmenin ardından, arkeolojik kazılar 2007 yılında yeniden başlamıştır. Proje ortakları, Lozan Üniversitesi’nden, Lozan Üniversitesi Arkeoloji ve Klasik Çalışmalar Enstitüsü (IASA), İsviçre Antik Döşeme Araştırmaları Birliği (ASERA) ve Bursa Uludağ Üniversitesi’dir. Bursa Arkeoloji Müzesi başkanlığında yürütülen Derecik Bazilikası kazıları, 01. 06. 2015 tarihinde sona ermiştir. 2001 yılında Bursa Müze Müdürlüğü tarafından alanda sondaj kazıları yapıldıktan sonra mozaik zeminin geniş bir alana yayılma olasılığı göz önünde tutularak daha kapsamlı kazı çalışmalarının yapılmasının gerektiği belirtilmiştir. 2001 yılı Haziran ayında, mozaiğin bulunduğu alanda 5x5 metre boyutlarında bir alan kazılmıştır. Bu çalışmada mozaiğin boyutlarının tahmin edilenin üzerinde olduğu anlaşılmıştır. Temmuz ve Ağustos aylarında ise asıl kazı çalışmalarına geçilmiştir. Kazının bu ikinci aşamasında; kazı alanının kapasitesi arttırılmış ve meşe ağaçları ile kaplı alanda, tarım toprağının hemen altında 50-120 santimetre derinlikte 12,5x20,75 metre boyutlarında bazilika kalıntısına ulaşılmıştır. Açığa çıkarılan mozaiğin bazilikal planlı bir kilisenin zeminini oluşturduğu saptanmıştır.

Yapı, doğu-batı yönünde; narteks (giriş bölümü), naos (ana ibadet mekânı), bema (koro ile halkı ayıran bölüm) ve apsis (kilise korosunun ayin yaptığı mekân) bölümlerinden oluşmaktadır. Kazının en önemli buluntularının başında geometrik ve bitkisel bezeme yoğunluklu neredeyse bütün zemini kaplayan mozaik döşeme gelmektedir.

Bazilikanın narteks, naos, kuzey-güney nefler ve bema bölümlerinin zemini mozaik ile döşenmiştir. Bu mozaik döşeme bazı bölümlerde ağaç kökleri ve tarım nedeniyle tahribata uğramıştır. Mozaik döşeme üzerinde esas itibariyle zengin geometrik çerçeveler içerisinde bitkisel ve geometrik motiflerle dekore edilmiş bir tasarım bulunmaktadır. Mozaik kompozisyonunda, bu geometrik ve bitkisel motiflerin yanı sıra tavus kuşu ve güvercin gibi kuş betimleri de bulunmaktadır. Bema ile naosu ayıran kısımda ise üç parça halinde görülen tahrip olmuş yazıt bulunmuştur. Yazıtın bir kilise görevlisi (diakon) tarafından kiliseye adak olarak sunulduğu düşünülmektedir. Bazilikanın zeminini kaplayan mozaik döşeme, kalın bir harç tabakası üzerine opus tesselatum tekniğinde yapılmıştır. Malzeme olarak aynı boyda kesilmiş küp biçimli, lacivert, beyaz, kırmızı, sarı ve yeşil renkli tesseralar kullanılmıştır. Derecik Bazilikası, opus tesselatum tekniğindeki mozaik döşemesi ile Bursa ve çevresinin yanı sıra Kuzeybatı Anadolu’da da bilinen en erken tarihli ve en iyi korunmuş örnek olma özelliğine sahiptir. İlk dönem kazılarında ortaya çıkarılan diğer bir buluntu, kuzey nefin doğu ucunda kilise içinde tespit edilmiş mezar kalıntısıdır. Mezar, 40-45 yaşlarında bir kadına aittir. 2001 yılında yapılan kazılar sırasında apsisin kuzey köşesinde dolgu malzemesi olarak kullanılmış ve üzerinde dört satır yazıtı olan bir sunak tespit edilmiştir. MS II. yüzyılın sonu MS erken III. yüzyıla tarihlendirilen ve Mysia bölgesinde kabul gören iki tanrıdan bahseden sunağın üzerinde Zeus Anabatenos, bu anıtı Zeus Kersoullos’a dikti yazmaktadır.

Bazilikal planlı kilisenin mozaik tabanı açığa çıkarıldıktan sonra, mozaik olmayan bölümlerde yedi adet sondaj kazıları yapılmıştır. Yapılan bu kazılar sonucunda mevcut alanda, mozaik tabanlı kiliseden önce ve bu mozaik tabanın 50 santimetre kadar alt kısmında kiremit taban döşemesine rastlanılmıştır. Bu kiremit kaplamalı tabanın mozaik tabanlı kiliseden yaklaşık 50-70 yıl kadar önce yapılmış kilisenin ilk evresi olduğu tespit edilmiştir. Kiremit tabana rastlanılan alanda yürütülen derinlik çalışmasında ise, MS II. yüzyıla ait bir adak steli bulunmştur. Bu adak stelinde de adil tanrı Zeus Anabatenos’tan söz edildiği anlaşıldı. Söz konusu iki eser, Bursa Arkeoloji Müzesi’nde sergilenmektedir. 2007’den 2009’a kadar her yaz üç kazı sezonu çalışılmıştır. Sonuçların özeti, AIEMA’nın 2009 yılında Bursa’da düzenlenen XI. Uluslararası Antik Mozaik Sempozyumu’nda ve 2010 yılında İstanbul’da düzenlenen 32. Kazı Sonuçları Toplantısı’nda sunulmuştur.

2009 yılından itibaren, ilk aşamada MS IV. yüzyılın ortalarına tarihlendirilen Derecik Bazilikası mozaik döşemelerinin restorasyonu yapıldıktan sonra mozaiklerin yerleştirildiği kontekstin kapsamlı bir analizi yapılmıştır ve mozaikler, kum ve bir koruma örtüsü ile kaplanmıştır. Bu kazıların en önemli sonuçlarından biri, kilisenin kuzeydoğu köşesinde keşfedilen iki yeni mezarın varlığı ile hem batıda hem doğuda kilisenin ek alanlarının varlığını kanıtlamak olmuştur. 2007 ve 2008 yıllarında kilisenin yakın çevresinde ve mozaik döşemesinin olmadığı boş alanlarda, beş yapı evresi tespit edilmiştir. İlk dönemde granit bir tabaka üzerine yerleştirilen duvarlar kilisenin yanına inşa edildi. Kerpiç duvarların ve kiremitli çatının tespit edildiği bir yangın tahribatı tabakası ikinci dönemi karakterize etmektedir. Üçüncü dönem, Hadrianoi ad Olympum / Orhaneli’de basılan Julia Domna sikkesinin bulunduğu bir yıkım tabakasıyla işaretlenmiştir. 2009 yılında bazilikanın güneyinde dört adet haç şeklinde sondaj yapıldı. Bu da tüm stratigrafinin (tabakalaşmanın) ana toprağa kadar incelenmesini sağlamıştır. Son dönem kazıları 2012 yılında gerçekleştirilmiştir. Bu kazılarda MS 450-457 yılları arasına tarihlendirilen Bizans İmparatoru Marcianus’a ait altın bir sikke bulunmuştur. 2001 yılında yapılan kurtarma kazılarından sonra, 2007 - 2008 - 2009 ve 2012 yıllarında yapılan bilimsel kazılar, Bazilikanın tarihlendirilmesine ışık tutmuş olup yapının daha eski ve çağdaş evreleri ile bazilikanın inşa edildiği kapalı çevresini ortaya çıkarmıştır.

MS IV – V. yüzyıllara tarihlenen Derecik Bazilikası, Uludağ’da varlığı öne sürülen çok sayıdaki kiliseden üzerinde bilimsel arkeolojik kazı çalışması yapılan ilk ve önemli örnek olma özelliğini taşımaktadır. Derecik Bazilikasında ve Dağlık Bursa bölgesinde gelecekte yapılacak bilimsel araştırmalar, bölge tarihinin aydınlatılmasında ve kronolojisinin saptanmasında önemli rol oynayacaktır.